Το μεσοπολεμικό σχέδιο “Atlantropa”. Στραγγίζοντας την Μεσόγειο Θάλασσα.

Γράφει ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης (πρώτη δημοσίευση:huffingtonpost.gr/atlantr3)

Πρόλογος - Ο Herman Sörgel και η σύλληψη του σχεδίου Atlantropa.

Ο Herman Sörgel ήταν ένας γνωστός Γερμανός αρχιτέκτονας γεννημένος το 1885 στη Βαυαρία. Σπούδασε αρχιτεκτονική το 1904, έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο το 1912, ενώ αρνήθηκε να πολεμήσει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεσοπολεμικά ο Sörgel είχε εμπλακεί στην κατασκευή ενός πολύπλοκου συστήματος φραγμάτων στην Ολλανδία που οδήγησαν στην αποξήρανση 3.300 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ενώ εργαζόταν και ως δημοσιογράφος. Ο Sörgel ήταν ειρηνιστής και τον απασχολούσε η επίλυση των σοβαρών κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε μεσοπολεμικά η Γερμανία και η δημοκρατία της Βαϊμάρης, τα οποία λίγα χρόνια μετά οδήγησαν στην άνοδο του Χίτλερ και των εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία.

Tο 1927 o Sörgel διάβασε τυχαία στον Τύπο ότι η στάθμη της Μεσογείου είχε μειωθεί αρκετά την τελευταία διετία, με το φυσικό αυτό φαινόμενο να μην δείχνει σημάδια αναστροφής και αυτή η είδηση του έδωσε τροφή για σκέψη. Μετά από στιγμές έμπνευσης και μια σειρά από περίπλοκους υπολογισμούς, ο Sörgel συνέλαβε το σχέδιο "Ατλαντοευρώπη" (Atlantropa).

Η “Atlantropa”.

Η κεντρική του ιδέα της Atlantropa ήταν να χτιστούν μια σειρά από υδροηλεκτρικά φράγματα στο Γιβραλτάρ, στον Μαρμαρά, στο Σουέζ και στη Σικελία, τα οποία θα παρήγαγαν άφθονη ηλεκτρική ενέργεια ενώ θα είχαν ως αποτέλεσμα την σταδιακή μείωση της στάθμης της θάλασσας σε όλη τη Μεσόγειο. Τα νερά που χύνονταν από τα ποτάμια στη Μεσόγειο δεν θα ήταν αρκετά για να εξισορροπήσουν τις απώλειες, ενώ ο Sörgel υπολόγιζε ότι η πτώση της στάθμης της θάλασσας θα έφτανε τα 200 μέτρα. Τα νερά που έρχονταν από τον Ατλαντικό θα κατευθύνονταν μέσω καναλιών στη Σαχάρα δημιουργώντας εκεί εύφορες περιοχές για καλλιέργεια. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, η Atlantropa θα είχε ολοκληρωθεί πλήρως σε 100 έτη περίπου, θα πρόσφερε 66.000 τετραγωνικά χλμ. νέας γης προς καλλιέργεια (μετά από πολύχρονες διαδικασίες αφαλάτωσης) και ηλεκτρική ενέργεια για την βιομηχανία της Ευρώπης καθώς και για 250.000.000 ανθρώπους, τον μισό πληθυσμό της Ευρώπης εκείνη την εποχή.

Τα αποτελέσματα της εφαρμογής του σχεδίου ήταν όντως εντυπωσιακά: η Ισπανία θα ενωνόταν με το Μαρόκο με μια λωρίδα γης πλάτους 250 χλμ., οι Βαλεαρίδες νήσοι θα ενώνονταν μεταξύ τους, ομοίως και η Σαρδηνία με την Κορσική που θα αποτελούσαν ένα νησί, η Σικελία θα πλησίαζε αρκετά την Τυνησία, σχεδόν η μισή Αδριατική θάλασσα θα μεταβαλλόταν σε στεριά, η Ιταλία θα ενωνόταν με τα Βαλκάνια, η Βενετία, η Τεργέστη και η Ριέκα θα έπαυαν να είναι λιμάνια, ενώ το σύνολο των ευρωπαϊκών και αφρικανικών ακτογραμμών θα επεκτείνονταν, αλλάζοντας το γεωφυσικό τους ανάγλυφο.     

Το σχέδιο ήταν φαραωνικό, απαιτούσε μεγάλες διακρατικές επενδύσεις σε βάθος ενός αιώνα, αλλά θα είχε ως αποτέλεσμα την οριστική λύση του ενεργειακού προβλήματος της εποχής, νέες γαίες για τους ανθρώπους σε καιρούς που όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και ειδικότερα η Γερμανία αναζητούσαν σφαίρες επιρροής. Επίσης όλη η Ευρώπη θα εμπλεκόταν σε ένα πανευρωπαϊκό σχέδιο με ειρηνικά χαρακτηριστικά και δεν θα υπήρχαν διαθέσιμα κεφάλαια για πολεμικούς εξοπλισμούς. Το χτίσιμο τόσο εκτεταμένων και τεράστιων έργων υποδομής θα απαιτούσε χιλιάδες εργάτες και επαγγελματίες σχεδόν όλων των ειδικοτήτων απορροφώντας όλη την ανεργία της Ευρώπης.

Η διακρατική συνεργασία για να χτιστούν τα φράγματα θα βελτίωνε τις σχέσεις μεταξύ των Χωρών και θα μείωνε σημαντικά την πιθανότητα ενός νέου μεγάλου πολέμου, ή περιφερειακών ή ακόμη και εμφυλίων. Επίσης το σχέδιο του Sörgel προέβλεπε δικλίδες ασφαλείας για την διατήρηση της ειρήνης στην Ευρώπη, καθώς σε περίπτωση που ένα κράτος της κατέφευγε στα όπλα, θα έχανε την πρόσβαση στην ενέργεια που θα παραγόταν από τα φράγματα. Τέλος θα εμπόδιζε την διάδοση του Μπολσεβικισμού στην γηραιά ήπειρο.

Παράλληλα θα παράγονταν σημαντικά γεωστρατηγικά πλεονεκτήματα, όπως ότι η Αφρική θα πλησίαζε και θα συνδεόταν οδικά με την Ευρώπη στη Σικελία, θα διευκολυνόταν το εμπόριο και οι πολιτισμικές επικοινωνίες μεταξύ των δύο ηπείρων και σταδιακά θα συμμαχούσαν και θα συγχωνεύονταν σε μια, εμπορικό αντίπαλο της Αμερικής και της Ασίας. Επίσης η εφαρμογή της Atlantropa θα είχε ως επίπτωση ότι οι Ευρωπαϊκές Χώρες θα έρχονταν πιο κοντά με τις αποικίες τους στην Αφρική στις οποίες θα αποκτούσαν οδική πρόσβαση, ενώ τα φράγματα που θα δημιουργούνταν θα είχαν προβλέψεις για σιδηροδρόμους, ενώνοντας την Αφρική με την Ευρώπη και σιδηροδρομικά.

Η μεσοπολεμική προώθηση του σχεδίου Atlantropa και ο Χίτλερ.

Το σχέδιο του Sörgel πολύ γρήγορα συγκέντρωσε οπαδούς στην Γερμανία και ακολούθησε η διάδοση του μέσω του Τύπου σε όλη την Ευρώπη. Οι περισσότεροι αναγνώστες το αντιμετώπισαν ως ένα ευχάριστο ανάγνωσμα, κάτι μεταξύ παραμυθιού και παλαβομάρας, αλλά ο Sörgel όχι μόνο δεν έχασε το κουράγιο του, αλλά ίδρυσε ένα ίδρυμα για να προωθήσει περαιτέρω τις ιδέες του. Το ίδρυμα πολύ γρήγορα απέκτησε χιλιάδες μέλη, συγκέντρωσε κεφάλαια και επέκτεινε τη διάδοση της Atlantropa μέσω καλαίσθητων φυλλαδίων με φωτογραφίες και σκίτσα που είχαν την επιμέλεια της συζύγου του Sörgel που ήταν εικαστικός. Επίσης υποστηρίχθηκε από σιωνιστικούς κύκλους, καθώς η επέκταση των εδαφών της Παλαιστίνης, θα ευνοούσε την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ που σχεδιαζόταν.

Επίσης ο Sörgel δεν δίστασε να παρουσιάσει την ιδέα του στον Χίτλερ που το 1933 είχε ήδη ορκιστεί Καγκελάριος και είχε αναλάβει την εξουσία στην Γερμανία. Η πρόταση του Sörgel αποτελούσε μια ειρηνική εναλλακτική έναντι του επιθετικού ναζιστικού μιλιταρισμού. Ο Χίτλερ, αν και οπαδός των φαραωνικών σχεδίων, το απέρριψε καθώς προφανώς δεν ήταν ειρηνιστής ούτε τον συγκινούσε η ιδέα να συνεργαστεί με τους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς.

Αλλά και οι χώρες της Αφρικής υποδέχτηκαν αρνητικά το σχέδιο, καθώς το θεωρούσαν ως ένα ακόμη εργαλείο των Ευρωπαίων για να κυριαρχήσουν στην ήπειρο τους, να την εκμεταλλευτούν και να αντλήσουν πόρους από αυτή. Επίσης το σχέδιο δεν είχε καμμία περιβαλλοντική πρόνοια, καθώς δεν εξέταζε τις επιπτώσεις που θα υπήρχαν στην χλωρίδα και την πανίδα των περιοχών, ενώ ήταν πολύ πιθανό να άλλαζε ακόμη και ο κύκλος των βροχοπτώσεων στις δύο ηπείρους. Γενικά το σχέδιο του Sörgel ερμηνεύτηκε εκ των υστέρων ως ένα μετααποικιακό σχέδιο που απηχούσε παρωχημένες και υπερσυντηρητικές αντιλήψεις για τους ανθρώπους και τους λαούς της Αφρικής τους οποίους θεωρούσε κατώτερους και απολίτιστους.  

Η ελληνική περίπτωση.

Η Atlantropa είχε και μεγάλο ελληνικό ενδιαφέρον καθώς σύμφωνα με το σχέδιο, η Ελλάδα θα ήταν η πιο ευνοημένη από όλες τις χώρες της Μεσογείου, καθώς σχεδόν θα διπλασίαζε την εδαφική της έκταση, λύνοντας και το πρόβλημα της οριστικής εγκατάστασης των προσφύγων σε νέους κλήρους εύφορης γης. Το σχέδιο προέβλεπε ότι οι Κυκλάδες θα έπαυαν να είναι νησιά και θα ενώνονταν με την ελληνική ενδοχώρα, θα εξαφανιζόταν ο Θερμαϊκός κόλπος και η Θεσσαλονίκη θα έχανε το λιμάνι της(!), ομοίως η Καβάλα και η Αλεξανδρούπολη. Επίσης τα τρία πόδια της Χαλκιδικής θα ενώνονταν με γη ενδιάμεσα τους, ενώ θα έκλειναν και τα Στενά των Δαρδανελίων με γη ενώνοντας την Ασία με την Ευρώπη. Η Κρήτη θα ενωνόταν με την Κάρπαθο, η Ρόδος με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, ενώ τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Μυτιλήνη, Χίος, Σάμος, Ικαρία) θα αποκτούσαν χερσαία σύνορα με την Τουρκία.

Όπως ήταν επόμενο, η Atlantropa δεν έμεινε άγνωστη στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, καθώς ο ελληνικός Τύπος φιλοξένησε δημοσιεύματα για το σχέδιο αυτό, μάλλον ως διασκεδαστική και παράδοξη είδηση παρά ως ένα σοβαρό σχέδιο γεωπολιτικής. Στο δημοσίευμα του ΣΚΡΙΠ της 28^ης Οκτωβρίου 1928, αναφερόταν ότι το πρόβλημα που θα πρόκυπτε από τα νερά του Δούναβη που χύνονταν στον Εύξεινο Πόντο, ο Sörgel θα το αντιμετώπιζε εκτρέποντας τα νερά αυτά στην Κασπία Θάλασσα που ήταν αρκετά χαμηλότερη.

Τα λάθη, οι δυσκολίες και τα προβλήματα της Atlantropa.

Εκ πρώτης όψεως το σχέδιο φάνταζε μεγαλοφυές στη σύλληψή του, αλλά είχε και μεγάλα αξεπέραστα μειονεκτήματα καθώς πολλά μεγάλα λιμάνια της Μεσογείου θα χάνονταν, όπως και οι μεγάλες επενδύσεις που είχαν γίνει σε αυτά, αλλά και εμπορικοί δρόμοι που είχαν δημιουργηθεί επί αυτών. Επίσης τα νερά που θα έλειπαν από την Μεσόγειο θα οδηγούσαν σε πλημμύρες σε άλλα σημεία των δύο ηπείρων,  ενώ υπήρχε πιθανότητα η κάθοδος της στάθμης της θάλασσας στη Μεσόγειο να προκαλέσει εκρήξεις ηφαιστείων. Άλλο σοβαρό μειονέκτημα ήταν ότι θα κατέστρεφε οικονομικά πολλούς παράλιους πληθυσμούς στις δύο ηπείρους που ζούσαν από την θάλασσα για αιώνες και ξαφνικά θα γίνονταν μεσόγειοι.

Επίσης είναι αμφισβητήσιμο κατά πόσο υπήρχαν τα διαθέσιμα κεφάλαια ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο για να υλοποιηθεί ένα τέτοιο σχέδιο, πως θα βρίσκονταν όλες οι απαιτούμενες πρώτες ύλες, πόση ενέργεια θα χρειαζόταν ώστε να εξωρυχθούν ή να παραχθούν και ποιο θα ήταν το κόστος μεταφοράς τους στα σημεία όπου θα γίνονταν τα φράγματα. Αλλά ακόμη και ο συντονισμός εταιριών, εργοταξίων και ανθρώπων σε ένα τέτοιο γιγαντιαίο project ήταν κάτι που θα ήταν αδύνατον να επιτευχθεί με το επίπεδο τεχνογνωσίας και οικονομιών κλίμακας της Ευρώπης του Μεσοπολέμου.

Επίλογος - Η Atlantropa μεταπολεμικά και ο αιφνίδιος θάνατος του Sörgel (1944-1952).

Εντελώς απρόσμενα το σχέδιο Atlantropa γνώρισε εκτεταμένη δημοφιλία εκ νέου μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι ανάγκες για ηλεκτρική ενέργεια αυξάνονταν συνεχώς και απαιτούσαν έτσι και αλλιώς μεγάλες επενδύσεις για να καλυφθούν επαρκώς. Χιλιάδες πολιτικοί και βιομήχανοι στην Ευρώπη υποστήριξαν την Atlantropa, ενώ ο Sörgel έγραψε τέσσερα ακόμη βιβλία για το ζήτημα, δίνοντας εκατοντάδες διαλέξεις. Επίσης η αλματώδης τεχνολογική πρόοδος που είχε συντελεστεί λόγω του πολέμου, έκανε το σχέδιο να μοιάζει περισσότερο υλοποιήσιμο, ενώ και τα κράτη διέθεταν μεγαλύτερους κρατικούς μηχανισμούς. Βασικός λόγος που ματαιώθηκε οριστικά, ήταν το γεγονός ότι οι ευρωπαϊκές δυνάμεις σταδιακά εγκατέλειπαν τις αποικίες τους στην Αφρική, ενώ και η ανοικοδόμηση της Ευρώπης απαιτούσε όλα τα διαθέσιμα κεφάλαιά τους.

Το οριστικό τέλος του σχεδίου ήρθε τα Χριστούγεννα του 1952 όταν ο Sörgel πηγαίνοντας με ποδήλατο να κάνει μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο του Μονάχου, χτυπήθηκε από αυτοκίνητο και πέθανε ακαριαία. Το αυτοκίνητο και ο οδηγός του εξαφανίστηκαν και δεν ανακαλύφτηκε ποτέ η ταυτότητά τους. Το 1960 έκλεισε οριστικά και το ίδρυμα που είχε φτιαχτεί για να προωθήσει το όραμά του.

Η Atlantropa του Sörgel δέχθηκε τον λίθο του αναθέματος από όλη την επιστημονική κοινότητα της Ευρώπης μεσοπολεμικά και μεταπολεμικά ως ένα σχέδιο εντελώς ουτοπικό και ανεφάρμοστο, αλλά το όραμα για ένα μεγάλο διακρατικό υδροηλεκτρικό φράγμα στα στενά του Γιβραλτάρ επιβίωσε ως τις μέρες μας. Επίσης τον Ιούλιο του 2008 ιδρύθηκε από τον πρόεδρο της Γαλλίας Nikola Sarcozy η «Ένωση για την Μεσόγειο» έχοντας ως μέλη του 43 κράτη και με σκοπό την συνεργασία Ευρώπης και Αφρικής σε μεγάλα κοινά οικονομικά project με πεδίο την Μεσόγειο, που σε κάποιο βαθμό θυμίζουν την λογική της Atlantropa.

Πηγές

Inside Atlantropa, The 1920s Plan To Drain The Mediterranean And Merge Europe And Africa Into One Supercontinent (https://allthatsinteresting.com/atlantropa).

A Monumental and Potentially Fantastically Bad Idea: Draining the Mediterranean (https://longstreet.typepad.com/books/2011/04/a-monument.html)

Atlantropa – Endless Energy from the Mediterranean Sea (https://www.environmentandsociety.org/arcadia/atlantropa-endless-energy-mediterranean-sea)

Alexander Stumm, Neo-colonial Continuities in the Mediterranean Infrastructure Projects of Atlantropa and Desertec (https://journals.openedition.org/ardeth/1883).

ΣΚΡΙΠ, 28.10.1928.