Τα βυζαντινά αυτοκρατορικά στέμματα

 Για τη βυζαντινή κοινωνία ο αυτοκράτορας ήταν ο επίγειος εκπρόσωπος του θεού, ο φορέας της επουράνιας εξουσίας επί γης, αυτός που "κατά μίμησιν τοῡ κρείττονος"¹ ασκεί την εξουσία σύμφωνα με τις άνωθεν δεδεγμένες αρετές. Αποσκοπεί δε στην ένωση της οικουμένης σε μία ενιαία χριστιανική ποίμνη. Και το πιο χαρακτηριστικό από τα διάσημα (regalia) της υπερφυσικής αυτής εξουσίας ήταν το στέμμα, το οποίο, όπως και το αυτοκρατορικό αξίωμα και τα άλλα διάσημα, ήταν αχειροποίητα: "ὅτι τοιαῦται στολαί καί τά στέμματα (…) οὒτε ἐξ ἀνθρωπίνων τεχνῶν ἐπενοήθησαν ἤ ἐξειργάσθησαν ἀλλά (…) ἡνίκα ὁ Θεός βασιλέα ἐποίησεν Κωνσταντίνον ἐκεῖνον τόν Μέγαν (…) δι ἀγγέλου αὐτῷ τάς τοιαύτας στολάς ἐξαπέστειλεν και τά στέμματα"².

 

Καταγωγή του στέμματος: το παλαιοχριστιανικό διάδημα

 Το βυζαντινό στέμμα έχει την καταγωγή του στο παλαιοχριστιανικό διάδημα³. Το δε διάδημα με τη σειρά του κατάγεται από το διάδημα των ελληνιστικών βασιλέων, μια απλή ταινία που δενόταν στο κεφάλι. Το β' μισό του Γ' αιώνα αυτό, όπως και άλλα διάσημα και στοιχεία εθιμοτυπίας των ελληνιστικών και ανατολικών αυλών, υιοθετήθηκαν από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, για να τονίσουν τον απόλυτο και θεϊκό χαρακτήρα της εξουσίας τους. Ο Αυρηλιανός (270-275) φέρεται ως ο πρώτος αυτοκράτορας που φόρεσε δημόσια διάδημα τον Γ' αιώνα⁴. Στην ταινία προστίθεται τώρα ένα άστρο στο μέτωπο: "ἐφόρει διάδημα ἔχον ἀστέρα"⁵.

 Σταδιακά το διάδημα θα αντικαταστήσει το δάφνινο στεφάνι των αυτοκρατόρων, την corona civica, η οποία από την εποχή του Κλαυδίου (41-57) χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τη στέψη των αυτοκρατόρων⁶. Έως την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου οι δύο αυτοί τύποι θα συνυπάρχουν. Το 325 ο Μέγας Κωνσταντίνος θα καθιερώσει το perpetuum diadema⁷, το οποίο εμφανίζεται από αυτή την εποχή στα νομίσματα: "φορέσας πρώτοις διάδημα διά μαργαριτῶν καί ἑτέρων τιμίων λίθων"⁸. Το διάδημα, το οποίο στις πηγές ονομάζεται "στέφανος διάλιθος", διακοσμείται με πολύτιμους λίθους και μαργαριτάρια που τοποθετούνται εναλλάξ και ένα μεγάλο μετωπιαίο λίθο. Από τις εκφυλισμένες ταινίες του διαδήματος κρέμεται ένα μαργαριτάρι. Την εποχή των διαδόχων θα εμφανιστεί και ο τύπος διαδήματος με δύο σειρές από μαργαριτάρια και έναν κεντρικό μετωπιαίο λίθο χωρίς ελεύθερες ταινίες.

 Ένας άλλος τύπος διαδήματος που εμφανίζεται αυτήν την περίοδο είναι ένα ακτινωτό διάδημα σε συμβολισμό των ακτινών του ηλίου. Πρόκειται για μίμηση ενός τύπου διαδήματος που φορούσαν οι Σελευκίδες και Πτολεμαίοι. Έτσι ο αυτοκράτορας παρουσιάζεται ως μία ενσάρκωση του "Sol Invictus", ιδέα που προβαλλόταν έντονα στην αυτοκρατορική ιδεολογία έως το 325/26. Τη χρονιά εκείνη απαντούν τα τελευταία παραδείγματα τέτοιων διαδημάτων σε μετάλλεια που κόπηκαν από τον Κωνσταντίνο και τους γιούς του στη Νικομήδεια.

 Κατά τη βασιλεία του Θεοδοσίου Α' (379-195) εμφανίζεται και ο λιγότερα απαντώμενος τύπος του διαδήματος που αποτελείται από ορθογώνια πλακίδια που φέρουν άνω και κάτω μαργαριτάρια. Ο τύπος αυτός θα εμφανίζεται έως και τον πρώιμο έβδομα αιώνα.

 Τον πέμπτο αιώνα εμφανίζεται ένας τύπος διαδήματος με ορθογώνιες βαθύνσεις, διάχωρα που γεμίζουν με διάκοσμο από κάποιο πολύτιμο υλικό ή σμάλτο. Το μετωπιαίο κόσμημα εξαίρεται εξέχοντας από τη στεφάνη και στέφεται συχνά από τρία μαργαριτάρια που σχηματίζουν τρίφυλλο. Ένα τέτοιο τύπο διαδήματος φαίνεται ότι φορεί ο Θεοδόσιος Β' σε μια προτομή του που σήμερα βρίσκεται στο Λούβρο. Μάλιστα σε ένα από τα διάχωρα του μετωπιαίου κοσμήματος σώζονται ίχνη από ένθετο υλικό (μόλυβδος).

 Τον ίδιο αιώνα εμφανίζονται και τα πρεπενδούλια (ή κατασειστά ή ορμανθοί). Πρόκειται για αλυσίδες που κατέληγαν σε ένα μαργαριτάρι και κρέμονταν από το διάδημα στον κρόταφο. Σύμφωνα με τις πηγές, απομάκρυναν τις κακολογίες από τα ώτα του αυτοκράτορα.

 Μία λαμπρή εικόνα για το αυτοκρατορικό διάδημα του έκτου αιώνα μας δίνουν οι αυτοκρατορικοί πίνακες στο ιερό του Αγ. Βιταλίου της Ραβέννας. Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός φέρει ένα μεγαλοπρεπές διάδημα με δύο σειρές από μαργαριτάρια και μία σειρά από πολύτιμους λίθους ενδιάμεσά τους. Από το διάδημα κρέμονται διπλά ζεύγη πρεπενδουλίων. Μετά τον Ιουστινιανό εμφανίζεται ο όρος "στέμμα", ο οποίος είναι συνώνυμος του διαδήματος⁹.

 Επί βασιλείας Τιβερίου Α' (578-582) εμφανίζεται ο σταυρός, ο οποίος επιστρέφει το μετωπιαίο κόσμημα και κατά κανόνα αντικαθιστά το τρίφυλλο, το οποίο θα συνεχίζει να εμφανίζεται στα στέμματα έως και τον ενδέκατο αιώνα. Γα το συμβολισμό του σταυρού αναφέρει χαρακτηριστικά ο ιερός Χρυσόστομος: "Τό μέν διάδημα καλλωπίζει κεφαλήν, ὁ δέ σταυρός ἀσφαλίζει διάνοιαν". Σημειώνουμε εδώ ότι αν και είναι γενικώς αποδεκτό ότι ο σταυρός εμφανίζεται επί Τιβερίου, σύμφωνα με τις νομισματικές ενδείξεις, στο ψηφιδωτό διάκοσμο της κόγχης του ιερού του καθολικού της Μονής της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά που ασφαλώς χρονολογείται επί Ιουστινιανού (548-565), εικονίζεται σε μετάλλιο προτομή του προφητάνακτα Δαυίδ με τον προφητάνακτα να φέρει σταυροφόρο στέμμα. Και το πορτραίτο του Δαυίδ λόγω της ομοιότητάς του με τη μορφή του Ιουστινιανού στον Αγ. Βασίλειο θεωρείται ως αλληγορική απεικόνιση του αυτοκράτορα, που προβάλλεται έτσι ως εξίσου με τον προφητάνακτα ιδανικός βασιλιάς. Άρα, τα αυτοκρατορικά πρότυπα της μορφής του Δαυίδ θεωρούνται βέβαια¹⁰.

 Τα γυναικεία αυτοκρατορικά διαδήματα των παλαιοχριστιανικών χρόνων είναι γενικώς μεγαλοπρεπέστερα των ανδρικών. Αυτό θα αποτελέσει κανόνα για όλη τη βυζαντινή περίοδο. Μία κεφαλή της αυτοκράτειρας Αριάδνης που τοποθετείται γύρω στο 500 εικονίζει την αυτοκράτειρα να έχει καλύψει τα μαλλιά με φιλέ και πάνω από αυτό φέρει ένα σύνθετο διάδημα. Το διάδημα αποτελείται από μια οριζόντια ταινία με διπλή σειρά από μαργαριτάρια και έναν μετωπιαίο λίθο και από κάθετες ταινίες διακοσμημένες επίσης με μαργαριτάρια.

 Η Αριάδνη εικονίζεται και σε ένα ελεφαντοστέινο πλακίδιο ένθρονη κάτω από κιβώριο. Έχει και εδώ τα μαλλιά καλυμμένα με φιλέ και φορεί διάδημα με ημικυκλικές απολήξεις και μακριά πρεπενδούλια που φτάνουν στους ώμους.

 Η αυτοκράτειρα Ευφημία, σύζυγος του Ιουστίνου Α', εικονίζεται σε μία χάλκινη κεφαλή με ένα σύνθετο διάδημα, παρόμοιο με αυτό της κεφαλής της Αριάδνης, μόνο που έχει επιπλέον τρεις απολήξεις στο μπροστινό τμήμα της οριζόντιας ταινίας.

 Τέλος, το πιο λαμπρό παράδειγμα γυναικείου διαδήματος μας δίνεται, όπως και στα αντρικά, από τους αυτοκρατορικούς πίνακες του Αγ. Βιταλίου. Η Θεοδώρα φορεί πορφυρό φιλέ διακοσμημένο με χρυσές ταινίες και μαργαριτάρια. Φέρει βαρύτιμο διάδημα με δύο σειρές από μαργαριτάρια και μία ενδιάμεση από πολύτιμους λίθους. Ο μετωπιαίος λίθος εξέχει από τη στεφάνη και φέρει μία ημικυκλική επίστεψη με τρίφυλλο. Το διάδημα τέλος φέρει και δύο τριγωνικές προεξοχές. Τα μακριά πρεπενδούλια, όπως και στο πλακίδιο της Αριάδνης, φτάνουν στον ώμο.

 

 

Εικονομαχία και Μεσοβυζαντινή περίοδος: Από το στέμμα στο καμελαύκιον

Κατά την περίοδο της Εικονομαχίας οι αυτοκράτορες φέρουν, όπως πληροφορούμαστε από τα νομίσματα, σταυροφόρο στέμμα κατά κανόνα χωρίς πρεπενδούλια. Πρεπενδούλια φέρουν οι εικονόφιλοι αυτοκράτορες, όπως η Ειρήνη η Αθηναία (780-788 και 797-802).

Τον ένατο αιώνα, μετά το τέλος της Εικονομαχίας, οι αυτοκράτορες φέρουν τον ίδιο τύπο σταυροφόρου στέμματος με πρεπενδούλια. Από τη βασιλεία του Λέοντα Στ΄(886-912) σώζεται ένα αναθηματικό, όπως στμπεραίνεται από τις μικρές του διαστάσεις, στέμμα¹. Βρίσκεται στο θησαυροφυλάκιο του Αγ.Μάρκου στη Βενετία, όπου μεταφέρθηκε μαζί με άλλα πολύτιμα αντικείμενα το 1204. Η στεφάνη φέρει υποδοχές για δεκατέσσερα μετάλλια. Στη θέση τους σώζονται οκτώ μετάλλια από περίκλειστο σμάλτο, με κάθε πλαίσιο να περιβάλλεται με μία σειρά από μαργαριτάρια. Ανάμεσα στα πλαίσια είναι τοποθετημένοι δύο αντικόρυφοι πολύτιμοι λίθοι.

Στα σωζόμενα μετάλλια εικονίζεται ο αυτοκράτωρ Λέων και απόστολοι που ταυτίζονται με επιγραφές. Ο αυτοκράτωρ (ΛΕΩΝ ΔΕΣΠΟΤΗΣ) εικονίζεται με λώρο και σταυροφόρο στέμμα με μακριά πρεπενδούλια που φτάνουν ως το λαιμό. Περιστοιχίζεται στα δεξιά του από τους αποστόλους Μάρκο, Βαρθολομαίο, Λουκά και Ιάκωβο και αριστερά από τους Παύλο και Ανδρέα. Φορούν χιτώνα και ιμάτιο και κρατούν ειλητά, ευαγγέλια ή σταυρό (Ανδρέας). Κάτω από κάθε πλαίσιο υπάρχει ένας κρίκος που χρησίμευε για την ανάρτηση αλυσίδων από μαργαριτάρια ή κοσμήματα.

Στα χαμένα μετάλλια θα εικονίζονταν οι υπόλοιποι απόστολοι και ο Χριστός. Τονίζεται έτσι η θεϊκή προέλευση της εξουσίας του αυτοκράτορα και προβάλλεται η ιδιότητά του ως ¨ισαποστόλου¨. Η ιδιότητα αυτή που είχε προβληθεί ήδη επί Μεγάλου Κωνσταντίνου βρίσκει νέα άνθιση αυτή την εποχή χάρις στην έντονη ιεραποστολική δραστηριότητα του Βυζαντίου προς τους γειτονικούς λαούς.

Η απόδοση του στέμματος στο Λέοντα Στ΄θεωρείται βέβαιη. Και αυτό εξάγεται από την τεχνοτροπία των σμάλτων (πράσινο διάφανο βάθος, λεπτή μα περιορισμένη χρωματική κλίμακα) που μας ανάγει στον ένατο αιώνα. Επιπλέον, η μορφή του αυτοκράτορα ομοιάζει με αυτή των νομισμάτων του Λέοντα Στ.

Κατά το δέκατο τρίτο ή πρώιμο δέκατο τέταρτο αιώνα το στέμμα διαμορφώθηκε σε βάση για αυτό που καλείται ¨Grotto της Παρθένου¨². Πρόκειται για ένα κρυστάλλινο τεχνούργημα εξαιρετικής καθαρότητας που χρονολογείται στον τέταρτο – πέμπτο αιώνα μ.Χ. και ίσως επρόκειται για κεφαλή σκήπτρου. Πάνω στο Grotto προσαρτήθηκε ένα επίχρυσο αγαλματίδιο με τη Θεοτόκο δεόμενη, πιθανώς έργο βενετικό του δεκάτου τρίτου αιώνα.

Στο στέμμα προσαρτήθηκαν κάπως άτεχνα τρεις επίχρυσοι ιμάντες για την υποδοχή του Grotto. Πιθανώς τότε προστέθηκαν και τα τρία επίχρυσα αργυρά περιστέρια (από το τρίτο σώζεται μόνο η ουρά) με δακτύλιους στις πλάτες που χρησίμευαν για την ανάρτηση του στέμματος και του Grotto.

Τέλος διατυπώθηκε η άποψη ότι το στέμμα ίσως να είναι το χείλος ποτηρίου. Αν και το μέγεθός του ανταποκρίνεται σε σχέση με άλλα ποτήρια, όπως π.χ. του ποτηρίου του Ρωμανού Α΄που βρίσκεται επίσης στο θησαυροφυλάκιο του Αγ.Μάρκου, η διαμόρφωση της στεφάνης και των κρίκων αποκλείουν αυτή την ερμηνεία.

Το δέκατο αιώνα το αυτοκρατορικό στέμμα συνεχίζει τον ίδιο τύπο αποτελούμενο από μία χαμηλή στεφάνη με ορθογώνια διάχωρα και μακριά πρεπενδούλια που απολήγουν σε τρία μαργαριτάρια που σχηματίζουν τρίφυλλο. Εμφανίζεται και ένας τύπος στέμματος που η χρυσή στεφάνη συνδυάζεται με ένα πορφυρό κάλυμα της κεφαλής. Τέτοιο τύπο στέμματος φαίνεται ότι φορεί ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος (912-913) στο ποτραίτο του στο β. υπερώο της Αγίας Σοφίας³. Μάλιστα το πορφυρό κάλυμμα διακοσμείται με σειρές από μαργαριτάρια. Το δέκατο αιώνα επίσης το τρίφυλλο μετωπαίο κόσμημα απαντά συχνά, κυρίως επί Κωνσταντίνου Ζ΄, και θα συνεχίσει να απαντά έως και τον ενδέκατο αιώνα, καθώς προαναφέραμε, παράλληλα με το σταυρό. Το στέμμα που φορεί ο Κωνσταντίνος Ζ΄στο πλακίδιο που εικονίζει τη στέψη του από το Χριστό αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα του αιώνα: αποτελείται από μία χαμηλή στεφάνη με δύο σειρές από πολύτιμους λίθους και ένα μετωπαίο λίθο που εξαίρεται σε διάχωρο που επιστρέφεται από τρίφυλλο. Η στεφάνη φέρει επίσης δύο απολήξεις από πολύτιμους λίθους στον άξονα των πρεπενδουλίων. Τα δε μακριά πρεπενδούλια καταλήγουν σε τρίφυλλο. Από την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ΄ επανεμφανίζονται τα πρεπενδούλια και στα νομίσματα. Ο Ρωμανός Β΄στο ελεφαντοστέινο πλακίδιο της στέψης του μαζί με τη σύζυγό του Ευδοκία από το Χριστό εικονίζεται με ένα σταυροφόρο στέμμα που φέρει τρεις σειρές από λίθους και ένα κεντρικό μετωπαίο κόσμημα σε διάχωρο. Το στέμμα συμπληρώνει, όπως πάντα, ένα ζευγάρι πρεπενδουλίων. Παρόμοιο στέμμα φέρουν και οι έφιπποι αυτοκράτορες στο ελεφαντοστέινο κιβωτίδιο στον καθεδρικό του Troyes.

Διαβάστε περισσότερα: https://www.arthro-13.com/news/ta-vyzantina-aytokratorika-stemmata-%28meros-v%ce%84%29/

---

[1] Ευσεβίου Τριακ. PG 20, 324, 2.

[2] Κωνστ. Πορφυρ. Deadm. Imp. PG 113 col. I80.I8I

[3] πρβ. Ψευδό – Κωδινός, De off., κεφ. IV, σ. Ι99: « δεῖ δε γιγνώσκειν ὃτι ὃπερ καλεῖται νῦν στέμμα ὠνομάζετο πάλαι διάδημα»

[4] Aur. Vict. Epit. Caes., σ. 162

[5] Ιω. Μαλάλας, Χρονογρ. XII, col. 452

[6] Plin., hist. nat. 16,4, τ. ΙΙΙ, σ. 3: “hinc civicae coronae, militum virtutis insigne clarissimum, iam pridem veroet clementia imperatorum”

[7] Aur. Vict. Epit. Caes. σ. 167: “caput exornans perpetuo diademate”

[8] Χρον. Πασχ. I, (Bonn) σ. 259

[9] Θεοφ. Χρονογρ., σ. 173

[10] Ιω. Χρυς. Ε χροσ. CIX. Κεφ. 6, σ. 274