Tον Ιούλιο 1821—τότε που οι μεν Μωραΐτες υπό τον Κολοκοτρώνη πολιορκούσαν ακόμη την Τριπολιτσά, οι δε προμαχούντες Σουλιώτες είχαν ανακαταλάβει το Σούλι και την “ἀκρότομον Κιάφαν”, το απόρθητο Β.Δ. φρούριο της Ελλάδος—άρχισαν να φθάνουν στήν Ελλάδα καλά νέα από την Ρωσία, τα νέα που οι εμπόλεμοι Έλληνες επρόσμεναν επί τέσσερεις μήνες. Κατ' εκείνο τον μήνα, έλαβε χώρα η εθναρχική παρέμβαση του Καποδίστρια στα δύο μείζονα μέτωπα του Αγώνα της Παλιγγενεσίας:
Α. Εξωτερικό (γεωστρατηγικό) μέτωπο. Στις 6 Ιουλίου 1821, ο Ρώσος πρέσβυς στην Κωνσταντινούπολη Βαρώνος Στρογγανώφ επέδωσε στην Πύλη το φιλελληνικό τελεσίγραφο πολέμου της Ρωσίας κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το οποίο είχε συνταχθή πρωταρχικώς από τον ίδιο τον Καποδίστρια και είχε αποσταλεί από την Αγ. Πετρούπολη στη Ρωσική πρεσβεία στην Κωσταντινούπολη στις 16 Ιουνίου 1821. Διά του Καποδιστριακού τελεσιγράφου της Ρωσίας, τυπικώς μεν ο Μείζων Ελληνισμός σε μη εμπόλεμες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ετίθετο υπό την άμεση (στρατιωτική) προστασία της Ρωσίας, ουσιαστικώς δε η Ελληνική Επανάσταση ετίθετο υπό την (γεωπολιτική) αιγίδα της Ρωσίας. Δηλαδή, ματαίως ο Καγκελλάριος Metternich της Αυστριακής Αυτοκρατορίας ήλπιζε ότι ο Τσάρος θα προέβαινε σε ρητή αποκήρυξη της εξέγερσης των ραγιάδων στον ελλαδικό χώρο, ειδικά μετά την κάθοδο του Δημητρίου Υψηλάντη στην Ελλάδα. Το προηγούμενο (precedent) της από 14 Μαρτίου 1821 αποκήρυξης του κινήματος του Αλεξάνδρου Υψηλάντη στη Μολδοβλαχία από την Ρωσία (κατ' εντολή του Τσάρου και διά γραφίδος Καποδίστρια) δεν επανελήφθη από την Ρωσία στη περίπτωση της επαναστάσεως των ραγιάδων στην Ελλάδα, δηλαδή η Ρωσία ενεφανίζετο (κατ' αντιδιαστολή προς την ρητή αποκήρυξη του κινήματος στη Μολδοβλαχία) ότι υπεστήριζε σιωπηρώς την Ελληνική Επανάσταση στο πρώτο τετράμηνο κλιμακώσεώς της στον ελλαδικό χώρο. Ακόμη χειρότερα για τον Metternich και άλλους ευρωπαίους ηγεμόνες, διά του κειμένου τού Ρωσικού τελεσιγράφου οι εξεγερμένοι ραγιάδες ανεγνωρίζοντο ως έθνος («Ἑλληνικὸν ἔθνος»), για πρώτη φορά ρητώς σε επίπεδο Διεθνούς Δικαίου, και μάλιστα ως εμπόλεμο έθνος, έτι δε περισσότερο ως εμπόλεμο έθνος υπό γενοκτονιακό διωγμό («τῶν Ἑλλήνων πολεμούντων εἰς ἀποφυγὴν τῆς ἀφεύκτου φθορᾶς των», σύμφωνα με το κείμενο του τελεσιγράφου).
Β. Εσωτερικό (ελλαδικό) μέτωπο. Σχεδόν ταυτόχρονα, κατά τον ίδιο μήνα, ο Καποδίστριας απέστειλε την από 17 Ιουλίου 1821 διαγγελματική του εγκύκλιο προς τους εμπόλεμους Έλληνες. Φαινομενικά, έναντι του Τσάρου, ο σκοπός εκείνης της εγκυκλίου του Καποδίστρια ήταν η στοιχειώδης πολιτική και πολεμική ευθυγράμμιση του εθνοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων με την συμμαχική κινητοποίηση του Ρωσικού Στρατού εν όψει του επαπειλούμενου τότε Ρωσο-Τουρκικού πολέμου. Σε εκείνο το πλαίσιο, η επιστολή με το Καποδιστριακό διάγγελμα («῾Υπόμνημα περὶ τῆς Τύχης τῆς Ἑλλάδος») εγράφη στη Γαλλική—ώστε να είναι ευχερώς αναγνώσιμη από τον Τσάρο—και προσέλαβε την μορφή προσωπικής επιστολής του Καποδίστρια προς τον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο, που διέτριβε τότε στην Πίζα της Ιταλίας. Εκείθεν η επιστολή διεβιβάσθη στον Μαυροκορδάτο στο Μεσολόγγι, στη δε συνέχεια ο Μαυροκορδάτος την κοινοποίησε στην ηγεσία των εμπολέμων Ελλήνων (προεστώτας, προκρίτους και πολεμάρχους), μεταφρασθείσα πιθανόν υπό του Γεωργίου Πραΐδη, μετά συναφών (19) επισημειώσεων του Μαυροκορδάτου.
Εθνικοποίηση της Ελληνικής Επαναστάσεως
Κατ΄ ουσίαν όμως, διά εκείνου του εν τοις πράγμασι διαγγέλματος (17 Ιουλίου 1821), ο Καποδίστριας υπεδείκνυε προς τον Μαυροκορδάτο διά του Ιγνατίου—δεδομένου ότι στο κείμενο του διαγγέλματος ο Καποδίστριας ανεφέρετο ονομαστικώς μόνον στον Μαυροκορδάτο—να αναλάβει όλες τις αναγκαίες πρωτοβουλίες προκειμένου οι εμπόλεμοι Έλληνες να απογαλακτισθούν άμεσα από την Φιλική Εταιρεία και από συναφή μαξιμαλιστικά ή φιλελεύθερα (κοινωνικοοικονομικά) προτάγματά της, να υποβαθμισθή η επιρροή των Φιλικών επί της ηγεσίας των Ελλήνων και, αντί εκείνης της επιρροής, να εθνικοποιηθή πλήρως η Ελληνική Επανάσταση, ήτοι να υιοθετήσει έκτοτε προτάγματα μόνον εθνικά, επ’ ουδενί φιλελεύθερα/εμφυλιακά (“Ιακωβινικά”), εις επήκοον των συντηρητικών Αυλών των Μεγάλων Δυνάμεων. Προς τούτο, ο Καποδίστριας προσδιόρισε δι’ εκείνου του διαγγέλματός του ένδεκα (11) βασικούς άξονες του εθνοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων:
(1) Αγώνας μέχρις εσχάτων, όπου κάθε Έλληνας σε εμπόλεμες περιοχές θα είχε την επιλογή “ἢ νὰ νικήσει ἢ νὰ ἀποθάνει”, διότι σύμφωνα με τον Καποδίστρια η Ελλάδα θα μπορούσε να απελευθερωθή μάλλον διά “τῆς ὑλικῆς δυνάμεως ἢ τῆς δυνάμεως τῶν ὅπλων” παρά διά “ἠθικῆς δυνάμεως” ή συναφών διπλωματικών διαβουλεύσεων και διαπραγματεύσεων.
(2) Απώτερος στρατηγικός στόχος των Ελλήνων: η ολική εκδίωξη των (Μουσουλμάνων) Τούρκων από την (Χριστιανική) Ευρώπη, με ενδεχομένη συμμαχική σύμπραξη μίας ή περισσοτέρων Μεγάλων Δυνάμεων.
(3) Άμεσος απογαλακτισμός των Ελλήνων από την πολυδιασπαστική (και αλυσιτελή πλέον) χαοτική στρατηγική των Φιλικών, που εφήρμοζαν μαξιμαλιστική στρατηγική πολυμέτωπου πολεμικού αγώνα στα Βαλκάνια.
(4) Απεναντίας, μεθοδική επικέντρωση της πολεμικής προσπαθείας σε ελάχιστα μέτωπα αρχικά (Τριπολιτσά, Μεσολόγγι, Αθήνα), με προτεραιότητα την πάσει θυσία προάσπιση της Πελοποννήσου και των εμπολέμων νήσων του Αιγαίου.
(5) Κατεπείγουσα σύγκληση Εθνοσυνελεύσεως, εντός του 1821, προς συγκρότηση αντιπροσωπευτικής και “ἰσχυρᾶς ἐθνικής κυβερνήσεως”, με παράλληλη εκμηδένιση της πολυαρχίας ή και αναρχίας, με σκοπό την ανθρωπιστική και εθνικώς λυτρωτική αναβάπτιση των μαχομένων ραγιάδων από αιμοσταγή θηρία—αυτουργούς αχρείων παρασπονδιών και αδιακρίτων σφαγών—σε πολιτισμένους ανθρώπους, ήτοι σε πολίτες μιας ευνομουμένης Πολιτείας.
(6) Εμφανή ρητή αποστασιοποίηση και διακηρυκτική διαφοροποίηση των εμπολέμων Ελλήνων από αντιμοναρχικές ιδέες ή αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως και των ανά την Ευρώπη Ιακωβίνων, με ρητή έμφαση στην εθνοαπελευθερωτική διάσταση του πολεμικού αγώνα των Ελλήνων, εις επήκοον των ευρωπαϊκών Αυλών.
(7) Ρητή και διακηρυκτική προβολή της εμπολέμου Ελλάδος ως προμάχου της Χριστιανοσύνης κατά της ασιατικής βαρβαρότητος.
(8) Διατήρηση των παραδοσιακών “παλαιῶν σχημάτων” αυτοδιοίκησης (προεστοί, πρόκριτοι, δημογέροντες) καθ' όλη την διάρκεια του πολεμικού αγώνα, προς φιλελληνική επιρροή των ευρωπαϊκών Αυλών.
(9) Αποφυγή συνάψεως διπλωματικών σχέσεων ή οποιωνδήποτε επαφών των εμπολέμων Ελλήνων με ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Αυστρία, Πρωσσία) κατά το 1821-1822.
(10) Συνειδητοποίηση από τους εμπόλεμους Έλληνες ότι “δὲν εἶναι μόνον οἱ Τοῦρκοι ἐχθροί μας” (αλλά και κάποιοι παράγοντες με μεγάλη επιρροή σε Μεγάλες Δυνάμεις).
(11) Εξουδετέρωση κάθε προδοτικής διολίσθησης (“διαφθορᾶς”) οποιωνδήποτε ραγιάδων που τυχόν δελεασθούν—επί χρήμασι, αξιώματι, κ.τ.λ.—είτε από τον εχθρό (Τούρκους) είτε από ασπόνδους δυνητικούς συμμάχους (Μεγάλες Δυνάμεις).
Συγκεφαλαιωτικά, ο Καποδίστριας ανέθετε στον Μαυροκορδάτο ένα ηράκλειο έργο: Να αναλάβει πολιτικές πρωτοβουλίες προκειμένου εντός ελαχίστων μηνών να υπερκεράσει τα επί αιώνες βαθιά ριζωμένα τοπικά συμφέροντα και τοπικιστικές νοοτροπίες προκρίτων και οπλαρχηγών στην Ελλάδα, συστήνοντας θεσμικώς μια κεντρική (υπερτοπική) κυβέρνηση, που θα ήταν εθνική, χριστιανική, αντιπροσωπευτική, “ἰσχυρά” και αδιάφθορη (με μηδενική ανοχή στή διαφθορά, την μειοδοσία ή την προδοσία), ώστε αυτή η κυβέρνηση της Ελλάδος να μπορεί να αντιπαρατίθεται διπλωματικώς με Μεγάλες Δυνάμεις στο εγγύς μέλλον προς διεθνοπολιτική ευόδωση του εθνοαπελευθερωτικού στρατιωτικού αγώνα. Όλα δε εκείνα, τα μεγάλα, ο Καποδίστριας καλούσε τον Μαυροκορδάτο να τα πραγματοποιήσει κατά τρόπο που αφενός θα περιθωριοποιούσε πολιτικά την Φιλική Εταιρεία—παρότι στους Φιλικούς οφείλετο τόσον η έκρηξη της Επαναστάσεως όσον και οι πρώτες στρατιωτικές νίκες των Ελλήνων κατά ξηράν και κατά θάλασσαν το 1821—και αφετέρου θα διατηρούσε τα παραδοσιακά “παλαιά σχήματα” τοπικής αυτοδιοίκησης. Πολιτικώς, επρόκειτο περί ενός «γορδίου δεσμού», η λύση του οποίου υπερέβαινε ίσως τις δυνατότητες του Μαυροκορδάτου, ή οποιουδήποτε άλλου εκ των τότε εν Ελλάδι πρωταγωνιστών του Αγώνα της Παλιγγενεσίας. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο Καποδίστριας καλούσε τον Μαυροκορδάτο να εθνικοποιήσει άμεσα την Ελληνική Επανάσταση.
Μαυροκορδάτος: Τοῖς κείνου ῥήμασι πειθόμενος
Όταν η διαγγελματική εγκύκλιος του Καποδίστρια περιήλθε εις χείρας του Μαυροκορδάτου (Σεπτέμβριος 1821), πρωτοστατούσαν τότε, από άποψη πολιτικής επιρροής, οι προεστοί της Πελοποννήσου, ήτοι οι Μαυρομιχαλαίοι και οι Δεληγιανναίοι στη νότια και κεντρική Πελοπόννησο αντίστοιχα, και οι Α. Ζαΐμης και Α. Λόντος στη βόρεια Πελοπόννησο· ακολουθούσαν, από άποψη πολιτικής επιρροής, ο Φιλικός Δημήτριος Υψηλάντης, ως “᾽Επίτροπος τῆς ᾽Αρχῆς” υποστηριζόμενος από τους οπλαρχηγούς και τους περισσότερους Έλληνες στρατιώτες, οι Κουντουριώται, που ήλεγχαν τον στόλο, και εν δυνάμει ο Ι. Κωλέττης ως πολιτικός πάτρων των προμαχούντων Σουλιωτών.
Ο Φαναριώτης Α. Μαυροκορδάτος ήταν τότε (Σεπτέμβριος 1821) απλώς ένας από τους επιδόξους μνηστήρες της εξουσίας, και μάλιστα με μόνον δευτερεύουσα ή και ελαχίστη πολιτική επιρροή στις εξελίξεις της Ελληνικής Επαναστάσεως, δεδομένου ότι ακόμη πάσχιζε τότε να διαμορφώσει ένα δικό του πολιτικό έρεισμα στη δυτική Ρούμελη—έχων εξουσιοδοτηθή προς τούτο από τον Δ. Υψηλάντη μόλις πρόσφατα, από 14 Αυγούστου 1821—ώστε δι’ εκείνου του ερείσματος (τήν Προεδρία της “Συνελεύσεως της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος”, που επρόκειτο να συγκληθή μετά από δύο μήνες, τον Νοέμβριο 1821) να καταφέρει να συμμετάσχει στη νομή της εξουσίας στην εγειρομένη Ελλάδα. Παρομοίως, το αντίστοιχο ίσχυε τότε στην Ανατολική Ρούμελη και για τον έτερο Φαναριώτη Θ. Νέγρη, ως επίδοξο Πρόεδρο του “Αρείου Πάγου” ή “Διοικήσεως Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος”, που επρόκειτο να συγκροτηθή επίσης κατά τον Νοέμβριο 1821.
Η διαγγελματική επιστολή του Καποδίστρια όμως επέφερε άρδην μια θεμελιώδη αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό της επαναστατημένης Ελλάδος, διότι ανεβάθμισε πολιτικά τον Πρίγκιπα Μαυροκορδάτο, που ήταν ο μόνος των Ελλήνων που είχε την τιμή να ανεφέρεται ρητώς (ως “Π. Μ.”) στην επιστολή του Καποδίστρια· απεναντίας, ο Δ. Υψηλάντης ουδαμού ανεφέρετο στην επιστολή, παρότι ως “Πληρεξούσιος τοῦ Γενικοῦ ᾽Επιτρόπου τῆς Αρχῆς” των Φιλικών (τού προμαχήσαντος αδελφού του, Α. Υψηλάντη) ανεγνωρίζετο ως Αρχιστράτηγος από τους οπλαρχηγούς, υπεστηρίζετο δε αρχικά και από τους Έλληνες ναυμάχους. Στην επιστολή του μάλιστα ο Καποδίστριας “ἐπαινεῖ” ρητώς τον Μαυροκορδάτο για την κάθοδό του στην εμπόλεμη Ελλάδα, και δηλώνει ότι “χρειαζόμεθα περισσότερον” έργο, που ενδεχομένως θα μπορούσε να πραγματοποιηθή με ηγετικές πρωτοβουλίες του Μαυροκορδάτου· απεναντίας ο Καποδίστριας, γράφει ότι “οἱ ῞Ελληνες ματαίως ζητοῦν ἀκόμη μεταξύ των τὸν ἄνθρωπον, ὅστις ἠμπορεῖ νὰ γίνῃ ὁ μόνος ἀρχηγός”, δηλαδή υποδηλώνει σαφώς την ακαταλληλότητα του Δ. Υψηλάντη να ηγηθή της απελευθερώσεως της Ελλάδος, αν μη τι άλλο λόγω της ταυτίσεώς του με τους Φιλικούς, κατ’ εξουσιοδότηση των οποίων ασκούσε την Αρχιστρατηγία.
Έχων πλέον αναβαθμισθή πολιτικώς από την εις χείρας του εγκύκλιο του Καποδίστρια, ο Μαυροκορδάτος απέστειλε προς τον Δ. Υψηλάντη, την από 27 Οκτωβρίου 1821 υπομνηματική επιστολή του, διά της οποίας έθετε θέμα ανεπαρκείας των Φιλικών για την περαιτέρω ηγετική διαχείριση της Ελληνικής Επαναστάσεως, και μάλιστα έθετε υπό αμφισβήτηση την ηγετική ικανότητα του Δ. Υψηλάντη ως τότε “᾽Επιτρόπου” της (ανυπάρκτου) “᾽Αρχῆς”. Ενδεικτικά, στην επιστολή του ο Μαυροκορδάτος πρότεινε, προς εφαρμογή των Καποδιστριακών οδηγιών, μεταξύ άλλων τα εξής:
“Ν’ ἀφήσωμεν τὰ ὀνόματα [σ.σ. τίτλους καὶ ἀξιώματα] ἀρχηγῶν καὶ πληρεξουσίων καὶ ἐπιτρόπων· νὰ ὀργανίσωμεν τὴν διοίκησιν ἀπὸ τοὺς ἰδίους ἐντοπίους [σ.σ. ἀντιπροσωπευτικὴν διοίκησιν], τῶν ὁποίων νὰ γίνωμεν ἡμεῖς ὁδηγοὶ καθ᾿ ὅσον δυνάμεθα· νὰ τὴν συγκεντρώσωμεν εἰς ὀλίγας χεῖρας, ἐνόσῳ νὰ προσκαλέσωμεν κανένα ὑποκείμενον οἷος ὁ πρίγκιψ Εὐγένειος (ὁ θετὸς υἱός τοῦ μεγάλου Ναπολέοντος), ἢ ὁ κόμης Καποδίστριας, ἢ πᾶς τις άλλος ἱκανότερος ἡμῶν.”
Με την επιστολή του Μαυροκορδάτου προς τον Δ. Υψηλάντη, άνοιξε ο δρόμος για την μετά από μόλις δύο μήνες συγκρότηση της Α΄ Εθνοσυνελεύσεως των εμπολέμων Ελλήνων στην Πιάδα (Νέα Επίδαυρο) μεταξύ 20 Δεκεμβρίου 1821 και 16 Ιανουαρίου 1822, όπου πολιτικώς ο Μαυροκορδάτος πρωταγωνίστησε, εις εκτέλεση των από 17 Ιουλίου 1821 εθναρχικών οδηγιών του Καποδίστρια, και πραγματοποίησε σε σημαντικό βαθμό, τουλάχιστον όσο ήταν ανθρωπίνως δυνατόν για τον Μαυροκορδάτο, τους στόχους που υπέδειξε ο Καποδίστριας—ήτοι Εθνοσυνέλευση, εθνοπρεπείς διακηρύξεις, σύσταση εθνικής κυβέρνησης, περιθωριοποίηση των Φιλικών, και ειδικά του Δ. Υψηλάντη, διακηρυκτική διαφοροποίηση της Ελληνικής Επαναστάσεως από φιλελεύθερα εξουσιαστικά (εμφυλιακά) κινήματα ανά την Ευρώπη, κ.τ.λ.
Επρόκειτο περί ενός μείζονος εθνικής σημασίας έργου πολιτικής αναδιατάξεως (εθνικοποιήσεως) της Ελληνικής Επαναστάσεως, το οποίο ο Μαυροκορδάτος, κατόρθωσε τότε να πραγματοποιήσει ταχύτατα, εντός 4μήνου, και μάλιστα ειρηνικώς και λυσιτελώς—παρότι ίσως “πλημμελῶς”, δεδομένου ότι η εθνική κυβέρνηση που προέκυψε από την Α΄ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου ήταν κάθε άλλο παρά “ἰσχυρά”—ως το πρώτο μέγα βήμα των εμπολέμων Ελλήνων (“ἐθνικὴ κυβέρνησις”) προς την σωστή κατεύθυνση (“ἰσχυρὰ ἐθνικὴ κυβέρνησις”). Αποτελεί δε το μεγαλύτερο ίσως επίτευγμα του Μαυροκορδάτου, και την μεγαλύτερη ίσως συμβολή του στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας, το ότι κατόρθωσε να αξιοποιήσει ταχύτατα και σε μεγάλο βαθμό την από 17 Ιουλίου 1821 διαγγελματική επιστολή του Καποδίστρια, ώστε να πείσει προεστούς, προκρίτους και οπλαρχηγούς να αποδεχθούν μερική απομείωση (εκουσία μερική εκχώρηση) της παραδοσιακής επιρροής και τοπικής ισχύος ενός εκάστου προς θεσμική σύσταση εθνικής κυβερνήσεως ενώπιον των Μεγάλων Δυνάμεων.
Εις τούτο συνετέλεσε βέβαια η ευρεία αποδοχή του Καποδίστρια ως Εθνάρχου των Ελλήνων κατ' εκείνη την εποχή, δεδομένου ότι, όπως οι ίδιοι έλεγαν, “ἡμεῖς ἐδέχθημεν τὴν [σσ. Φιλικήν] Ἑταιρείαν ὡς ἔργον τοῦ Καποδίστρια· επληροφορήθημεν ὅμως ὅτι δὲν ἔχει οὗτος τὴν παραμικρὰν ἰδέαν, μήτε ἐγκρίνει παρόμοια κινήματα. Στοχάζεται ὁ ῾Υψηλάντης, πῶς θέλομεν τὸν ἀκούσει;... Πῶς δύναται νὰ ἀνθέξῃ τὸ ἔθνος χωρὶς τῆς προηγουμένης κινήσεως ἑνὸς ῥωσσικού πολέμου;” [᾽Ιωάννης Φιλήμων, 1834. Δοκίμον ῾Ιστορικόν περὶ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας (Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη: Αθήνα 1972), σ. 168].
Αλλά, ουχ ήττον, η πραγματοποίηση των εντελλομένων του Καποδίστρια από τον Μαυροκορδάτο αποτελούσε ένα δυσκολότατο έργο, ειδικά μάλιστα υπό τις ανθρωπιστικώς ακραίες συνθήκες του Φθινοπώρου 1821, τότε που οι εμπόλεμοι Έλληνες είχαν εξαχρειωθή από την (εκδικητική) Σφαγή της Τριπολιτσάς (23-26 Σεπτεμβρίου 1821), ήτοι τότε που ο Μωριάς είχε μεν κατά το μεγαλύτερο μέρος απελευθερωθή, αλλά παράλληλα έδινε την εντύπωση ενός συλλογικού θηριώδους (αιμοσταγούς) φρενοκομείου, σε βαθμό μάλιστα που το Φιλελληνικό κίνημα άρχισε τότε να κάμπτεται ή και να διαλύεται ανά την Ευρώπη.
Αντιπρότυπο Φιλικών στη Μολδοβλαχία
Αυτό που επεδίωκε ο Καποδίστριας με την από 17 Ιουλίου 1821 διαγγελματική του επιστολή ήταν οι εμπόλεμοι Έλληνες να αποφύγουν να αυτοπαγιδευτούν διακηρυκτικώς, όπως είχε επισυμβεί με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, του οποίου “αἱ ἀνόητοι προκηρύξεις... ἐδικαίωσαν πολλὰ τοὺς ἐχθρούς μας (καὶ δὲν εἶναι μόνον οἱ Τοῦρκοι ἐχθροί μας) νὰ σημειώσουν τὴν ἑλληνικὴν ἐπανάστασιν ὡς περισπασμόν, τὸν ὁποῖον οἱ Ἰακωβῖνοι τῆς Εὐρώπης ἐνήργησαν πρὸς βοήθειαν τῶν ὀλεθρίων σκοπῶν των κατὰ Ἰταλίας, Γερμανίας καὶ Γαλλίας,” όπως αναφέρει στο διάγγελμά του ο Καποδίστριας.
Ειδικότερα, στην από 24 Φεβρουαρίου 1821 διακήρυξή του (υπό τίτλο “ΜΑΧΟΥ ΥΠΕΡ ΠΙΣΤΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΔΟΣ”) ο Αλέξανδρος Υψηλάντης δεν είχε αυτοπεριορισθή μόνο σε εθνικά και θρησκευτικά προτάγματα του Αγώνα της Παλιγγενεσίας, αλλά ακολουθώντας τους μαξιμαλιστικούς στόχους των Φιλικών επεκτάθηκε και συμπεριέλαβε ή υπεδήλωσε (με ρητές ή ιστορικές αναφορές) νεωτερικά φιλελεύθερα προτάγματα—έναντι των οποίων “ἡ ῾Ρωσσία δὲν ἠμποροῦσε καὶ δὲν ἔπρεπε μήτε νὰ σιωπήσῃ μήτε νὰ ἐπικυρώσῃ,” όπως αναφέρει στο διάγγελμά του ο Καποδίστριας—διακηρύξας ο Α. Υψηλάντης μεταξύ άλλων τα εξής (24 Φεβρουαρίου 1821):
“῾Ημείς, φαινόμενοι ἄξιοι τῆς προπατορικής ἀρετῆς και τοῦ παρόντος αἰῶνος, εἴμεθα Εὔελπεις, νὰ ἐπιτύχωμεν τὴν υπεράσπισιν αὐτῶν καὶ βοήθειαν· πολλοὶ ἐκ τούτων φιλελεύθεροι [σσ. ᾽Ιακωβῖνοι, Καρμπονάροι κ.τ.λ.] θέλουσιν ἔλθη, διὰ νὰ συναγωνισθῶσι μὲ ἡμᾶς... Κινηθῆτε, ὦ φίλοι, καὶ θέλετε ἰδῆ μίαν Κραταιὰν δύναμιν [σσ. τὴν ῾Ρωσσίαν] νὰ υπερασπισθῇ τὰ δίκαιὰ μας!... Τὸ αἷμα τῶν τυράννων εἶναι δεκτὸν εἰς τὴν σκιὰν τοῦ ᾽Επαμεινώνδου Θηβαίου, καὶ τοῦ Αθηναίου Θρασυβούλου, οἵτινες κατετρόπωσαν τοὺς τριάκοντα τυράννους [σσ. Ἀθηναίους], εἰς ἐκείνας τοῦ Ἀρμοδίου καὶ Ἀριστογείτωνος, οἱ οποῖοι συνέτριψαν τὸν [σσ. Ἀθηναϊκόν] Πεισιστρατικόν ζυγόν...”
Εκείνο το μέγα λάθος, από γεωπολιτική τουλάχιστον άποψη (έναντι των Μεγάλων Δυνάμεων), δεν έπρεπε επ' ουδενί να επισυμβεί και στον ελλαδικό χώρο, όπου απεναντίας ο Καποδίστριας υπεδείκνυε στους μαχομένους Έλληνες ότι:
“Πρέπει νὰ ἐμφανίσωμεν εἰς τὸν πολιτικὸν κόσμον [σσ. ἀνὰ τὴν Εὐρώπην] τὸν τόπον μας μὲ τὴν ἐθνικήν του στολήν, καὶ χωρὶς νὰ δανεισθῶμεν κανὲν σχῆμα τῶν νεωτέρων, ἀλλ’ οὔτε τὴν γλῶσσαν των.”
Ο Μαυροκορδάτος αντελήφθη αμέσως και πλήρως την αναγκαιότητα και βαρύνουσα σημασία της “ἐθνικῆς στολῆς” στη μεταναπολεόντειο εποχή, όπως προκύπτει από την σχετική επισημείωσή του στο κείμενο του Καποδίστρια, επί λέξει ως εξής:
“Μὲ φαίνεται, ὅτι ἐκφράζεται καθαρά, καὶ δὲν εἶναι χρεία σχολίων· ἂς ἀκολουθήσωμεν λοιπὸν τὴν γνώμην του.”
Τά αποτελέσματα εκείνης της εθνικώς κρίσιμης συναντίληψης τότε μεταξύ του Καποδίστρια ως Εθνάρχου και του Μαυροκορδάτου ως ανερχομένου «πολιτικού αστέρος» της Ελληνικής Επαναστάσεως, είναι τα εθνικά πεπραγμένα της Α΄ Εθνοσυνελεύσεως Επιδαύρου, όπου ο Μαυροκορδάτος πρωταγωνίστησε πολιτικώς ως οὐσίᾳ και ἔργῳ εντολοδόχος του Εθνάρχου Καποδίστρια.
Στήριξη του Κολοκοτρώνη από τον Καποδίστρια
Στο διάγγελμά του ο Καποδίστριας απέφυγε να αναφερθή ονομαστικά σε οποιονδηποτε οπλαρχηγό προκειμένου να μην εξάψει πάθη και ανταγωνισμούς μεταξύ των ενόπλων Ελλήνων. Εν τούτοις προσέφερε εμμέσως αλλά σαφώς την πλήρη υποστήριξή του προς τον Κολοκοτρώνη, δεδομένου ότι οι υποδείξεις του περί του πώς πρέπει να διεξαχθή ο Ελληνο-Τουρκικός πόλεμος ταυτίζοντο πλήρως με την αντίστοιχη στρατηγική και εκπεφρασμένη σκέψη του Γέρου τού Μωριά. Ενδεικτικά, ο Καποδίστριας υπεδείκνυε στους Έλληνες τα εξής:
“Πρέπει νὰ διδάξωμεν τοὺς ἀνθρώπους, οἵτινες κυβερνοῦν τὰ πράγματα εἰς τὴν Πελοπόννησον καὶ Ἑλλάδα, ὅτι πρῶτον χρέος των εἶναι νὰ στήσουν εἰς ἰσχυρὰν βάσιν τὴν ἀσφάλειαν τοῦ τόπου· ἀντὶ νὰ ἐκτείνουν τὴν ἐνέργειαν, πρέπει νὰ τὴν συγκεντρώσουν· ἀντὶ νὰ διασπείρουν τὰς δυνάμεις, πρέπει νὰ τὰς ἑνώσουν, νὰ τὰς κατασκευάσουν καὶ νὰ τὰς ὑποβάλουν εἰς ἰσχυρὰν παιδείαν. ῾Η πληθὺς τῶν ἀρχηγῶν γεννᾷ πληθὺν συμφερόντων καὶ ἐκεῖθεν προκύπτει ἡ διάστασις τῶν γνωμῶν καὶ ἡ ἐξασθένησις τῆς ἠθικῆς καὶ στρατιωτικῆς δυνάμεως· τότε αἱ ἀτυχίαι εἶναι ἄφευκτοι. Ὁ τῶν Ἑλλήνων πολέμιος εἶναι εἷς [σ.σ. ᾽Οθωμανικὴ Αὐτοκρατορία] καὶ οἱ βοηθοί του [σ.σ. Μεγάλαι Δυνάμεις] τείνουν νὰ ἐνδυναμώσουν τὴν φοβεράν του ἑνότητα...῾Η Πελοπόννησος ἐπέστρεψε πάλιν εἰς ἑαυτήν· τὸ πρῶτον συμφέρον καὶ πρῶτον χρέος της εἶναι νὰ προφυλαχθῇ διὰ πάντα ἀπὸ τὸν συντριβέντα ζυγόν... ᾽Εν ὅσῳ ὁ ἐχθρὸς εἶναι εἰς τὴν Εὐρώπην, πρέπει νὰ προφυλαττώμεθα, καὶ διὰ νὰ προφυλαχθῶμεν, πρέπει νὰ εἴμεθα δυνατοί. Ἀλλὰ δύναμις δὲν γίνεται παρὰ συγκεντριζομένων ὅλων τῶν μέσων, καὶ ἐνεργουμένων μονοειδῶς.”
Ακόμη και με την έμπρακτη υποστήριξη των προεστών από τον Κολοκοτρώνη—που τους είχε ήδη διασώσει δύο φορές από παρ' ολίγον σφαγή τους από φιλολαϊκώς εξημμένους ενόπλους Έλληνες—συμφωνούσε απόλυτα ο Καποδίστριας στο διάγγελμά του, για λόγους εθνικής (πολεμικής και γεωπολιτικής) σκοπιμότητος, επί λέξει ως εξής:
“Τὰ παλαιὰ σχήματα ἔπρεπε νὰ διαφυλαχθοῦν ἐπιμελῶς ἐπὶ τέλει [σσ. στρατηγικῆς] ὠφελείας, καὶ νὰ μὴ δικαιώσωμεν, καθὼς εἶπα ἀνωτέρω, τὰς κατὰ τῶν Ἑλλήνων διεσπαρμένας φήμας ὡς τυφλῶν ὀργάνων τῶν Εὐρωπαίων στασιαστῶν.”
Πίστη στην τελική νίκη
Σε εκείνο το διαγγελματικό πλαίσιο, ο Καποδίστριας εκφράζει στο διάγγελμά του—με εν πολλοίς αρχαιοελληνική σημειολογία—τήν βαθιά του πεποίθηση για την τελική νίκη των Ελλήνων στον Πόλεμο της Παλιγγενεσίας, υπό την προϋπόθεση ότι οι Έλληνες θα εφήρμοζαν αμέσως τις υποδείξεις του το 1821-1822, καθ' όν χρόνο τα Ρωσικά στρατεύματα κινητοποιούντο στα Ρωσο-Τουρκικά σύνορα, ως εξής:
“῾Η ᾽Επανάστασις ἄρχισε νὰ κάμνῃ ταχείας προόδους· μόνον κακοὶ ἢ ἀμαθεῖς ἠμποροῦν νὰ θεωρήσουν τὰ εἰς τὰς ῾Ηγεμονίας γινόμενα ὡς δεῖγμα τῶν γενησομένων εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἢ Ἀλβανίαν, ἢ εἰς τὰς Νήσους τοῦ Ἀρχιπελάγους. Οἱ Μολδαυοί καὶ Βλάχοι ἔμειναν δι’ ὅλου ξένοι εἰς τὴν ἐπανάστασιν. Πλὴν τί κοινὸν εἶναι μεταξὺ τούτων καὶ τῆς καταστάσεως τῆς Πελοποννήσου, τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ Ἀρχιπελάγους; Ὁ κάθε ἄνθρωπος, ὅστις ἐπῆρε τὰ ὅπλα εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἔχει ἕνα τάφον, μίαν οἰκίαν, μίαν γενεάν νὰ ὑπερασπισθῇ· ὁ κάθε ναύτης, εἰς τὴν παροῦσαν τῶν πραγμάτων κατάστασιν, ἔχει ἢ νὰ νικήσῃ ἢ νὰ ἀποθάνῃ, ἔξω ἂν οἱ ναῦταί μας διεφθάρησαν δι’ ὅλου. Δὲν βλέπω λοιπὸν πιθανότητα διαλλαγῆς μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Τούρκων· ἡ μόνη, ἡ ὁποία ἤθελε φανὴ ὀλίγον δυνατή, ἤθελεν εἶναι ἀποτέλεσμα ξένης μεσιτείας, καὶ μάλιστα ἂν ἡ ῾Ρωσσία ἦτον ἡ μεσιτεύουσα. ῎Εξω τούτου, πρέπει νὰ νικήσωμεν ἢ ν’ ἀποθάνωμεν.”
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ
Βιβλιογραφική τεκμηρίωση των ως άνω, όπως επίσης και το πλήρες κείμενο της από 17 Ιουλίου 1821 πολυσέλιδης διαγγελματικής επιστολής του Καποδίστρια μετά των συναφών (19) επισημειώσεων του Μαυροκορδάτου, παρατίθενται στις σελίδες 31-54, 129-134 του βιβλίου με τίτλο “Καποδίστριας ο Μέγας”, που είναι δωρεάν αναγνώσιμο και προσβάσιμο (freely readable and downloadable), ως book preview, εδώ:
Ερωτηση προς τον αρθρογραφο, κο Παπακωνσταντινου. Εχετε διαβασει το βιβλιο του Σπυρου Χατζαρα "Η Επανασταση των Φιλογενων" και αν ναι, ποια ειναι η γνωμη σας; Εχω ακουσει αρκετα αντιφατικα σχολια για το συγκεκριμενο βιβλιο, απο το οτι ειναι πολυ καλα τεκμηριωμενο και οτι αποτελει την αληθινη ιστορια της Επαναστασεως, μεχρι και οτι ειναι απλα συνωμοσιολογικο! Αν δεν απατωμαι, η βασικη θεση του Χατζαρα ειναι πως στην ουσια η Επανασταση προετοιμαστηκε απο τον Καποδιστρια με την στηριξη του τσαρου και οτι το αφηγημα περι Φιλικης Εταιρειας ειναι μεταγενεστερο και στην ουσια μυθευμα - προιον Δυτικων/μασονων προκειμενου να "καπελωσουν" την ελληνικη Επανασταση και να την παρουσιασουν ως τεκνο τους. Υπαρχει αραγε καποια βαση σε αυτο;
ΑπάντησηΔιαγραφήΘα απαντήσουμε στην ερώτησή σας με ειδικό αφιέρωμα (book review) σε λίγες εβδομάδες, στις αρχές του Μαρτίου.
ΔιαγραφήΕυχαριστω πολυ! Αναμενω με εξαιρετικο ενδιαφερον.
ΔιαγραφήΚαλησπερα κυριε Παπακωνσταντινου, σας υπενθυμιζω απλα την υποσχεση σας για το ειδικο αφιερωμα (book review) μεσα στον Μαρτιο, μιας και το ζητημα με ενδιαφερει πολυ! :) Σας ευχαριστω εκ των προτερων.
ΔιαγραφήΕρώτηση:
ΑπάντησηΔιαγραφήΓια ποιο λόγο ο Καποδίστριας επέμενε τόσο στα μεγάλα τζάκια και στον κλήρο? Ήταν τόσο απαραίτητοι για την επανάσταση? Η Ελβετία δεν είχε. Οι ΗΠΑ δεν είχαν. Η Αγγλία είχε μόνο στα χαρτιά.
Οι βασικοι συμμετεχοντες/πρωταγωνιστες της Επαναστασεως ηταν οι κλεφτες, οι αρματωλοι, οι προκριτοι και οι κληρικοι. Καλως η κακως σε αυτους ειχε να βασιστει ο Καποδιστριας. Ολοι ηταν χρησιμοι στον Αγωνα, το κακο ηταν οτι καποιοι δεν ηξεραν μεχρι που φτανουν οι δυνατοτητες και οι αρμοδιοτητες τους...Δεν κατανοω παντως την συγκριση π.χ. με τις ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ εχουμε την περιπτωση μιας αποικιας που επαναστατει απεναντι στην μητροπολη(Αγγλια) προκειμενου να γινει ανεξαρτητο κρατος. Στην περιπτωση της Ελλαδος εχουμε μια εθνικοθρησκευτικη κοινοτητα(Ελληνες ορθοδοξοι) που επαναστατουν εναντια στον αλλοφυλο και αλλοθρησκο δυναστη προκειμενου να κανουν το δικο τους κρατος πανω σε προαιωνια ελληνικα εδαφη! Η Επανασταση ειχε εξ αρχης εντονο το θρησκευτικο στοιχειο και ειναι λογικο να στηριχθει στον κληρο. Ο ιδιος ο Καποδιστριας ηταν πολυ θρησκευομενο ατομο.
ΔιαγραφήΣτις ΗΠΑ υπήρχαν μεγάλα τζάκια. Ας μην ξεχνάμε ότι και με τα σημερινά δεδομένα, ο Γεώργιος Ουάσιγκτον υπήρξε ο πλουσιότερος πρόεδρος των ΗΠΑ.
ΔιαγραφήΟ ίδιος ο Καποδίστριας δίνει την απάντηση στο ερώτημά σας, όπως αναφέρεται στο άρθρο: “Τα παλαιά σχήματα έπρεπε να διαφυλαχθούν επιμελώς επί τέλει [σσ. στρατηγικής] ωφελείας, και να μη δικαιώσωμεν, καθώς είπα ανωτέρω, τας κατά των Ελλήνων διεσπαρμένας φήμας ως τυφλών οργάνων των Ευρωπαίων στασιαστών.”
ΑπάντησηΔιαγραφήΟ λόγος δηλαδή για τον οποίο τόσον ο Καποδίστριας όσο και ο Κολοκοτρώνης αγωνίσθηκαν εξ αρχής (από το 1821) προκειμένου η Επανάσταση να προσλάβει εξ αρχής ΕΘΝΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟ χαρακτήρα, και να μην διολισθήσει σε αντιεξουσιαστική ή και κοινωνική-ταξική επανάσταση (όπως συνέβη με τις ΑΠΟΤΥΧΗΜΕΝΕΣ επαναστάσεις της Γαλλίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας εκείνη την εποχή), σχετίζεται με τους διακριτούς ρόλους των δύο εκείνων μεγάλων ηγετών το 1821-1822: Ο Κολοκοτρώνης ανέλαβε να απελευθερώσει και προασπίσει την Πελοπόννησο (και το πέτυχε με την καταστροφή του Δράμαλη το 1822). Ο Καποδίστριας ανέλαβε (α) αφενός να εξουδετερώσει την Ιερά Συμμαχία (ώστε να μην επέμβει κατά των "στασιαστών" στην Ελλάδα, όπως έκανε στην Ιταλία και Ισπανία, όπου οι Μεγάλες Δυνάμεις συνέτριψαν ταχύτατα εκείνες τις "εξεγέρσεις") και (β) να προασπίσει τον Μείζονα Ελληνισμό σε μη εμπόλεμες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (κινητοποιώντας προς τούτο στρατεύματα της Ρωσίας επ' απειλή πολέμου τον Ιούλιο-Σεπτέμβριο 1821), ούτως ώστε ο Κολοκοτρώνης με την σύμπραξη του Ελληνικού Στόλου να κατορθώσει ΑΠΕΡΙΣΠΑΣΤΟΣ το ακατόρθωτο: Την απελευθέρωση εξ ιδίων (ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ) δυνάμεων της Πελοποννήσου, η οποία αποτελούσε το "κλειδί" για την απελευθέρωση της Ελλάδος.
Για να επιτευχθούν όμως όλα εκείνα, τα Μεγάλα, η Ελληνική Επανάσταση έπρεπε εξ αρχής να διαφοροποιηθεί πλήρως από τις άλλες επαναστάσεις και από το “γελοίον δράμα” των “Ευρωπαίων στασιαστών” (χαρακτηρισμοί του ίδιου του Καποδίστρια), άλλως η Ελληνική Επανάσταση θα κινδύνευε να είχε την τύχη των προηγουμένων (αποτυχημένων) 22 μειζόνων επαναστάσεων (ενόπλων κινημάτων) των Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία.
Ευτυχώς για όλους εμάς, οι Κολοκοτρώνης και Καποδίστριας είχαν πλήρη ταύτιση απόψεων επί αυτού του μείζονος ζητήματος, δηλαδή της γεωστρατηγικής σημασίας την οποία είχε η διατήρηση των "τζακιών" το 1821-1822, ώστε να προλάβει η Επανάσταση να ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΕΙ τις θέσεις της στο δεύτερο εξάμηνο του 1822.
Περί κλήρου, σας απαντά ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης: "Εμείς επήραμε τα όπλα, πρώτα για την θρησκεία μας κι ύστερα για την Πατρίδα".
Με την άποψή σας περί ΗΠΑ και Αγγλίας, ότι οι μεν (ΤΟΤΕ) ΗΠΑ δεν είχαν "τζάκια" η δε (ΤΟΤΕ) Αγγλία είχε μόνον "στα χαρτιά", θα διαφωνούσαν πολλοί ιστορικοί. Η αριστοκρατία και στις δύο χώρες κυριαρχούσε οικονομικά στο πολιτικό καθεστώς των χωρών τους στο πρώτο τρίτο του 19ου αιώνα. Απλώς είχαν διαφορετικό χαρακτήρα. Στις μεν ΗΠΑ ήταν οικονομική αριστοκρατία σχετικά νεόπλουτων γαιοκτημόνων (αποίκων), στη δε Αγγλία ήταν κληρονομική αριστοκρατία "ευγενών" γαιοκτημόνων. Αυτά άρχισαν να αλλάζουν στις δύο χώρες σταδιακά μετά το 1830.
Σας ευχαριστώ για την συμμετοχή σας, που μας έδωσε την ευκαιρία για αυτές τις διευκρινίσεις.
Εξαιρετική ανάρτηση που "ξεστραβώνει" όσους θέλουν να ξεστραβωθούν και να μη συνεχίζουν να νομίζουν πως η Επανάσταση η δική μας είχε τις ρίζες της στη Γαλλική Επανάσταση ή πως ήταν "φιλελεύθερη" και πως έγινε για δικαιώματα, ταξικές διαιρέσεις κι άλλα "εκσυγχρονιστικά"... Να πω μόνο πως ο "Ευγένειος" που πρότεινε, μεταξύ άλλων, ο Μαυροκορδάτος είναι ο Ευγένιος ντε Μπωαρναί, θετός γιός του Μεγάλου Ναπολέοντος και φυσικό τέκνο της Ιωσηφίνας από τον πρώτο της γάμο.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚυριε Παπακωνσταντινου αναμενουμε με ενδιαφερον την κριτικη την οποια μας υποσχεθηκατε, για το βιβλιο του Χατζαρα :)
ΑπάντησηΔιαγραφήΕίναι στο πρόγραμμα, αμέσως μετά από ένα άρθρο περί Κ. Παπαρρηγόπουλου, το οποίο θα προετοιμάσει τους αναγνώστες μας γνωσιολογικά, ώστε η δική μας (υποκειμενική) κριτική για το βιβλίο να υποβληθεί με την σειρά της αποτελεσματικά στην κριτική των αναγνωστών.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας ευχαριστω πολυ για την απαντηση σας.
Διαγραφή