του Αλέξανδρου Ζώρη
Πρόλογος
Η εποχή του Εθνικού Διχασμού 1915-1922 είναι αναντίρρητα μία από τις σημαντικότερες περιόδους της ιστορίας της νεότερης Ελλάδος και του εθνικού μας βίου εν γένει. Προεκτάσεις των γεγονότων που συνέβησαν τότε, φτάνουν έως και το σήμερα, αφού διάφορα μετέπειτα γεγονότα, έχουν τις ρίζες τους στην εποχή του Εθνικού Διχασμού και του Μεγάλου Πολέμου (όπως αποκαλούσαν τότε τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο). Πλούσια και ενδιαφέρουσα είναι αντίστοιχα και η βιβλιογραφία που εξετάζει εκείνη την περίοδο. Πλήθος ιστορικών, πολιτικών, στρατιωτικών, διπλωματών και δημοσιογράφων συνέγραψαν μελέτες για αυτή την περίοδο ή και άφησαν απομνημονεύματα εφόσον ανήκαν στους ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα. Τα προσωπικά αρχεία ή και ημερολόγια ορισμένων εξ αυτών, επίσης έχουν εκδοθεί. Οπωσδήποτε η πλήρης μελέτη των γεγονότων αυτής της περιόδου, είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί για λόγους που εξηγεί ο πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας Γεώργιος Β. Λεονταρίτης στην εισαγωγή του βιβλίου του "Greece And The Great Powers 1914-1917" (έκδοση Ινστιτούτου Μελετών Χερσονήσου Αίμου, 1974)[2]. Ωστόσο, αρκετές πλευρές του υπό εξέταση ζητήματος έχουν φωτιστεί επαρκώς με τα στοιχεία που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας.
Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να καταρτίσει έναν κατάλογο των σημαντικότερων πηγών - βιβλίων για την εξεταζόμενη περίοδο, προκειμένου να βοηθήσει τον δυνητικό αναγνώστη να αναζητήσει υπεύθυνη και έγκυρη πληροφόρηση σχετικά με τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού. Πολλές φορές ο γράφων έχει δει περιπτώσεις ανθρώπων οι οποίοι ενώ έχουν τη θέληση να μελετήσουν κάποια ιστορική περίοδο, να μην ξέρουν από πού και με τι να ξεκινήσουν, από τη στιγμή μάλιστα που η βιβλιογραφία είναι τεράστια! Πρόθεσή μας λοιπόν είναι να παρακινήσουμε τους αναγνώστες να μελετήσουν όντως την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, έχοντας πλέον μία πυξίδα που ενδεχομένως να μπορεί να τους βοηθήσει. Ο κατάλογος των βιβλίων που θα παραθέσουμε, περιέχει και κάποιες σύντομες τις περισσότερες φορές, αλλά κατατοπιστικές πληροφορίες για τον εκάστοτε συγγραφέα και το έργο του (ιδιότητα και πολιτική/ιδεολογική τοποθέτηση καθώς και πηγές που χρησιμοποίησε). Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να κατανοήσει καλύτερα τη σπουδαιότητα των συγκεκριμένων έργων. Κριτήριο για την ένταξη αυτών των βιβλίων στον συγκεκριμένο κατάλογο, ήταν βεβαίως η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και η λεπτομερής και σφαιρική καταγραφή των γεγονότων, από τη μεριά των συγγραφέων. Επίσης, το να καλυφθεί το ιδεολογικό εύρος που αντιπροσωπεύουν οι συγγραφείς που καταπιάστηκαν με αυτά τα γεγονότα. Ωστόσο, το σπουδαιότερο κριτήριο του γράφοντος για το αν θα συμπεριληφθεί κάποιο βιβλίο στον κατάλογο ή όχι, υπήρξε κυρίως η προσκόμιση νέων στοιχείων και η πρωτοτυπία. Παρουσιάζουμε δηλαδή βιβλία τα όποια όταν κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά, έφεραν στο φως άγνωστα στοιχεία, οπότε ώθησαν την έρευνα προς τα εμπρός, ανέτρεψαν καθιερωμένες οπτικές ή και φώτισαν πτυχές έως τότε σχετικά ανεξερεύνητες. Έτσι λοιπόν ο αναγνώστης θα βρει στον κατάλογό μας π.χ. το δίτομο έργο του Γεωργίου Βεντήρη, το οποίο σίγουρα δεν διεκδικεί δάφνες αντικειμενικότητας (μάλλον στρατευμένο θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κάποιος…), αλλά από την άλλη, αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια του βενιζελισμού για σφαιρική ιστοριογραφική προσέγγιση του Εθνικού Διχασμού και πηγή έμπνευσης για μετέπειτα αντίστοιχες προσπάθειες. Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η παρουσία του στον κατάλογο, ενώ υπάρχουν βιβλία που αν και πιο αντικειμενικά, με δεδομένο ότι δεν προσκομίζουν κάποιο νέο στοιχείο στην έρευνα της περιόδου, δυστυχώς δεν τα συμπεριλάβαμε. Να τονίσουμε βεβαίως ότι ο κατάλογός μας σίγουρα δεν είναι πλήρης, αλλά τουλάχιστον όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικός. Τέλος, διευκρινίζουμε ότι ο κατάλογος περιλαμβάνει βιβλία είτε εξ αρχής γραμμένα στα ελληνικά, είτε βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από άλλες γλώσσες· βιβλία δηλαδή που οι αναγνώστες μπορούν σχετικά εύκολα να αναζητήσουν στα βιβλιοπωλεία. Υπάρχουν σημαντικές μελέτες για τον Εθνικό Διχασμό, όπως το βιβλίο του Γεωργίου Β. Λεονταρίτη που αναφέραμε παραπάνω, ή τα βιβλία του Σπύρου Φωκά - Κοσμετάτου που δυστυχώς δεν μεταφράστηκαν ποτέ στα ελληνικά, άρα δεν τα συμπεριλάβαμε εδώ.
Πριν μπούμε στο κυρίως θέμα, αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω τον συγγραφέα Βασίλειο Τσίχλη και το βιβλίο του "Το Κίνημα του Γουδή και ο Ελευθέριος Βενιζέλος" (εκδόσεις Πολύτροπον, 2007). Στην παράθεση βιβλιογραφίας του συγκεκριμένου βιβλίου, ο συγγραφέας κάνει κάτι που ο γράφων δεν έχει ξαναδεί σε άλλα ιστορικά βιβλία· αναφέρει εν συντομία κάποιες κατατοπιστικές πληροφορίες για τον εκάστοτε συγγραφέα και το έργο του, από τους οποίους άντλησε πληροφορίες! Έτσι λοιπόν ο αναγνώστης αποκτά μία σαφέστερη εικόνα για αυτά τα οποία διαβάζει. Αυτή λοιπόν η προσέγγιση του κυρίου Τσίχλη αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο πηγή έμπνευσης του γράφοντος για το συγκεκριμένο άρθρο, όπως και για άλλα άρθρα που είτε έχουν ήδη δημοσιευθεί, είτε θα δημοσιευθούν προσεχώς, σχετικά με βιβλιογραφία θεμάτων νεοελληνικής ιστορίας.
Γενικά έργα
Προτού αναφέρουμε τα βιβλία που ασχολούνται με αυτόν καθαυτόν τον Διχασμό, ας αναφέρουμε κάποια χρήσιμα και αξιόλογα βιβλία τα οποία σχετίζονται με το θέμα μας, αλλά θεματικά τοποθετούνται είτε σε γενικότερα, είτε σε πιο εξειδικευμένα πλαίσια. Ξεκινώντας από τα βιβλία γενικής ιστορίας, θα αναφέρουμε τα δύο που κρίνουμε ως πιο απαραίτητα για τη μελέτη της περιόδου που εξετάζουμε. Το πρώτο είναι ο 15ος τόμος από την 16τομη "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" της Εκδοτικής Αθηνών, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1913-1941 και εκδόθηκε το 1978. Πρόκειται για συλλογικό έργο όπου η περίοδος 1914-1918 βασίζεται κυρίως στον καθηγητή Γεώργιο Β. Λεονταρίτη, όπου στην ουσία παρουσιάζεται σε συνεπτυγμένη μορφή το περιεχόμενο του βιβλίου του, το οποίο αναφέραμε παραπάνω. Ο συγγραφέας, πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, μελέτησε αδημοσίευτο υλικό από τα Υπουργεία Εξωτερικών Ελλάδος και Γερμανίας καθώς και αδημοσίευτα πρακτικά από τα βρετανικά Υπουργικά Συμβούλια. Επίσης, δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό από σχεδόν όλες τις εμπλεκόμενες τότε χώρες και πολλές άλλες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές (πρακτικά κοινοβουλίων, επίσημες στρατιωτικές ιστορίες, τύπος ελληνικός και ξένος κ.λπ.). Ο τρόπος γραφής του θα λέγαμε ότι είναι σχετικά αποστασιοποιημένος από τους δύο αντιπάλους του Διχασμού, λόγω της αριστερής του ιδεολογίας, αλλά με μια φιλοβενιζελική ροπή.
Το επόμενο έργο
γενικής ιστορίας που αξίζει να μελετηθεί, είναι ο 3ος (προτελευταίος) τόμος της "Πολίτικης Ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος" του Σπύρου Μαρκεζίνη και
κυκλοφόρησε το 1966 από τις εκδόσεις
Πάπυρος. Η συγκεκριμένη σειρά βιβλίων ιστορίας
αποτελεί ίσως την πρώτη προσπάθεια στην ελληνική βιβλιογραφία, να εξεταστεί η
νεοελληνική ιστορία πάνω σε επιστημονικές βάσεις. Ο τόμος δε, που αφορά την
έρευνά μας, καλύπτει την περίοδο 1909-1922.
Ο συγγραφέας, πολιτικός ο ίδιος (βουλευτής, υπουργός, αρχηγός κόμματος και
μετέπειτα πρωθυπουργός), ανήκει κατά οικογενειακή παράδοση στον αντιβενιζελικό χώρο (ο πατέρας του υπήρξε και αυτός πολιτικός),
αλλά διακρίνεται για το ήπιο και αντικειμενικό ύφος. Χρησιμοποίησε εκτενώς
πρωτογενείς πηγές όπως τα πρακτικά του ελληνικού αλλά και ξένων κοινοβουλίων,
εφημερίδες ελληνικές και ξένες, απομνημονεύματα πολιτικών ανδρών, ενώ από άλλους πολιτικούς άνδρες χρησιμοποίησε
γραπτές μαρτυρίες και αρχεία τους που του παραχωρήθηκαν. Μελέτησε επίσης και
δημοσιευμένο υλικό από το βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών (British Documents on the Origins of the War)
καθώς και κάποια στοιχεία από το αντίστοιχο ελληνικό υπουργείο. Στην εισαγωγή
του έργου του, προβαίνει σε μία εξαιρετική ανάλυση τόσο των πηγών που
χρησιμοποίησε, όσο και της βιβλιογραφίας της σχετικής με τη νεοελληνική ιστορία
έως και την εποχή του.
Πολλά απομνημονεύματα πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής έχουν κατά καιρούς κυκλοφορήσει. Το πιο αντικειμενικό και τεκμηριωμένο θεωρούμε ότι είναι το "Αι Αναμνήσεις του εκ της Ιστορικής Διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελευθερίου Βενιζέλου όπως την Έζησε 1914-1922" του Κωνσταντίνου Ζαβιτσιάνου. Πολιτικού ο οποίος υπήρξε βουλευτής και υπουργός των Φιλελευθέρων, αλλά επί Εθνικού Διχασμού αποστασιοποιήθηκε, μην συμμετέχοντας στις κυβερνήσεις του κράτους της Θεσσαλονίκης και εμφανιζόμενος μάλιστα και ως μάρτυρας υπερασπίσεως του Νικολάου Θεοτόκη στη Δίκη των Εξ. Κατά τον Μεσοπόλεμο πάντως, περιστασιακά συνεργάστηκε εκ νέου με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το Κόμμα των Φιλελευθέρων, ενώ διετέλεσε για σύντομο χρονικό διάστημα αντιπρόεδρος και υπουργός επί δικτατορίας του Ιωάννου Μεταξά . Το δίτομο έργο του για την περίοδο του Διχασμού είναι αναλυτικό και αρκετά αντικειμενικό ενώ σε πολλά σημεία ξεφεύγει από το στενά απομνημονευματικό χαρακτήρα και αγγίζει τα όρια της ιστορικής μελέτης, κάνοντας χρήση διαφόρων εγγράφων. Κυκλοφόρησε το 1946 ο 1ος τόμος και το 1947 ο 2ος.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο 2ος τόμος του 4τομου "Προσωπικού Ημερολογίου" του Ιωάννου Μεταξά που εκδόθηκε το 1952 από το "Βιβλιοπωλείο της Εστίας" και καλύπτει την περίοδο από τον Οκτώβριο του 1910 έως και τον Δεκέμβριο του 1920. Η αξία του για την εξεταζόμενη περίοδο έγκειται όχι τόσο στις ίδιες τις ημερολογιακές καταγραφές, στις οποίες ο Μεταξάς είναι αρκετά λακωνικός, αλλά στα έγγραφα από το αρχείο του (επιστολές, μελέτες, υπομνήματα κ.λπ.) που έχουν συμπεριληφθεί στην έκδοση, όσο και στα κατατοπιστικά κείμενα του επιμελητή της εκδόσεως, Χρήστου Χρηστίδη, τα οποία συμπληρώνουν την εικόνα.
Αν κάποιος επιθυμεί
να δει τα
τότε γεγονότα σχετικά συνοπτικά, αλλά αρκούντως τεκμηριωμένα,
στα πλαίσια της ευρύτερης διεθνούς
πολίτικης, συνίσταται το βιβλίο "Εξωτερική Πολίτικη 1914-1923" του πανεπιστημιακού καθηγητή διεθνούς δικαίου Εμμανουήλ Ρούκουνα, το οποίο εκδόθηκε το 1978 από τις εκδόσεις Γρηγόρη.
Ο συγγραφέας, με αποστασιοποιημένη γενικά οπτική, χρησιμοποιεί πολύ μεγάλο
αριθμό δημοσιευμένου διπλωματικού υλικού από πολλές χώρες, αλλά και πολλές άλλες πηγές.
Σε παρόμοιο μήκος κύματος, το βιβλίο "Η Σκιά της Δύσεως - Ιστορία μιας Καταστροφής" του πρέσβη Κωνσταντίνου Σακελλαρόπουλου που κυκλοφόρησε το 1954. Το πρώτο μέρος (περίπου οι μισές σελίδες) αφορά τη διεθνή κατάσταση και τα σχετικά γεγονότα και στο δεύτερο μέρος αναλύεται η εσωτερική κατάσταση της Ελλάδος. Οι πηγές του είναι σχεδόν αποκλειστικά ξένης προελεύσεως (απομνημονεύματα, μελέτες και δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό).
Για τις εκλογές του 1920, το μοναδικό βιβλίο που ασχολείται αποκλειστικά με αυτές και είναι και πλήρως τεκμηριωμένο, είναι το "Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι Εκλογές του 1920" του Νικολάου Βασιλείου, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πελασγός το 2016. Ο συγγραφέας ασχολείται συνοπτικά και σε χρονολογική βάση με το τι προηγήθηκε αυτών των κρίσιμων εκλογών και στη συνέχεια εισέρχεται στο κυρίως θέμα όπου αξιοποιώντας πολύ πρωτογενές υλικό, όπως τα ΦΕΚ, τον τύπο της εποχής και τα πρακτικά της Βουλής, αναλύει όλες τις πτυχές του ζητήματος, καταρρίπτοντας ταυτόχρονα και διάφορους μύθους σχετικά με τις εκλογές του 1920. Το ύφος γραφής είναι σε γενικές γραμμές ουδέτερο ή έστω μετριοπαθώς φιλοβενιζελικό.
Το φαινόμενο των "Επιστράτων" οι οποίοι έδρασαν εκείνη την περίοδο (από το 1916 και μετά) και άσκησαν τεράστια επιρροή στις πολιτικές εξελίξεις, όντας η πρώτη μαζική οργάνωση πολιτικού χαρακτήρα που εμφανίστηκε στη νεότερη Ελλάδα, εξετάζουν μόλις δύο βιβλία! Πρόκειται για τα έργα "Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση - Οι Επίστρατοι του 1916", από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1996 και "Η Ξεχασμένη Επανάσταση - Οι Έλληνες Επίστρατοι και ο Αγώνας τους 1916-1920", εκδόσεις Πελασγός, 2012. Συγγραφείς, ο καθηγητής πολιτικών επιστημών Γιώργος Μαυρογορδάτος και ο καθηγητής ιστορίας Δημήτρης Μιχαλόπουλος αντίστοιχα. Αξίζουν να μελετηθούν και τα δύο, ασχέτως τυχόν ενστάσεων που μπορεί να έχουν οι αναγνώστες σχετικά με την οπτική του κάθε συγγραφέα (βενιζελική του Μαυρογορδάτου και αντιβενιζελική του Μιχαλόπουλου), διότι όπως είπαμε, πέρα από το σημαντικό φαινόμενο το οποίο εξετάζουν, είναι και οι μοναδικές αυτοτελείς μελέτες που υπάρχουν πάνω σε αυτό. Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζει το γεγονός ότι και οι δύο συγγραφείς καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα σχετικά με τον πολιτικό χαρακτήρα των Επιστράτων, τον οποίο όμως αξιολογούν διαφορετικά.
Εξειδικευμένες μελέτες για τον Εθνικό Διχασμό
Προχωράμε λοιπόν στον κύριο κορμό του καταλόγου μας, ξεκινώντας με τους συγγραφείς που εκφράζουν μία καθαρά φιλοβενιζελική οπτική.
Γεώργιος Βεντήρης, "Η Ελλάς του 1910-1920",
δίτομο, εκδόσεις Πυρσός, 1931. Η πρώτη συστηματική
προσπάθεια με καθαρά φιλοβενιζελική οπτική, για μια λεπτομερή καταγραφή των
τότε γεγονότων. Δέχτηκε οξεία κριτική και αντίκρουση από διάφορους μετέπειτα
συγγραφείς, παραμένει ωστόσο σημαντικό έργο. Ο συγγραφέας, γνωστός
δημοσιογράφος της εποχής και στενός φίλος του Ελ. Βενιζέλου έγραψε τη μελέτη με
τη βοήθεια συνεργατών που αναφέρει ονομαστικά στην εισαγωγή του και κατόπιν
πρωτοβουλίας του βενιζελικού εκδότη Δημήτρη
Λαμπράκη. Πέρα από τη γνωστή βιβλιογραφία και δημοσιευμένο υλικό που
χρησιμοποίησε, αξιοποίησε επίσης προφορικές και γραπτές μαρτυρίες που του
παραχωρήθηκαν από πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού, το αρχείο του πρέσβη Νικολάου Πολίτη, καθώς και στοιχεία από
τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και της ελληνικής πρεσβείας
Παρισίων.
Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, "Η Δόξα και ο Διχασμός 1908-1916 Από τα Μυστικά Αρχεία της Βιέννης", εκδόσεις Μπίρης, 1962 και "Βασιλική Ανταρσία, Έργα και Ημέραι του Βασιλέως Κωνσταντίνου κατά την Εξορίαν του εις την Ελβετίαν 1916-1918", εκδόσεις Ινστιτούτου Βιβλίου, 1975. Επανεκδόθηκαν το 1992 ως ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, με τίτλο "Η Δόξα και ο Διχασμός 1908-1918 Από τα Μυστικά Αρχεία Βιέννης, Βερολίνου και Βέρνης".
Ο καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, ήταν ο πρώτος που έφερε στο φως το αδημοσίευτο υλικό των αρχείων του αυστριακού Υπουργείου Εξωτερικών. Η συνεισφορά του επομένως στην έρευνα για τον Εθνικό Διχασμό και ειδικότερα ως προς την πολιτική του Βασιλέως Κωνσταντίνου, ήταν σημαντική. Ωστόσο, το περιεχόμενο των βιβλίων του συνάντησε αντιδράσεις που οφείλονταν στο έντονα επικριτικό ύφος, τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούσε ο Ενεπεκίδης στο κείμενο και τις βεβαιότητες τις οποίες εξέφραζε. Με δεδομένο ότι το υλικό που δημοσίευσε, όσο σημαντικό και αν ήταν, δεν έπαυε να αποτελεί απλώς μία πτυχή ενός πολυσύνθετου ζητήματος, ο γράφων εκτιμά ότι ο Ενεπεκίδης θα έπρεπε ενδεχομένως, είτε να δημοσίευε αυτό το υλικό με ελάχιστα δικά του σχόλια, είτε να προέβαινε σε μία συστηματική μελέτη διπλωματικού υλικού και άλλων πηγών από πολλές χώρες, προτού αποτυπώσει τα συμπεράσματά του. Το γεγονός επίσης ότι το αποτέλεσμα των συγκεκριμένων ερευνών του, προτού πάρει μορφή βιβλίων, είχε δημοσιευθεί σε συνέχειες σε εφημερίδες (13 Νοεμβρίου 1960 - 16 Φεβρουαρίου 1961 στο "Βήμα" και 6 Μαρτίου - 19 Απριλίου 1962 στα "Νέα") που υποστήριζαν το πολιτικό κόμμα της Ενώσεως Κέντρου, θεωρήθηκε από αρκετούς ως κίνηση πρωτίστως με πολιτικό, παρά με ιστορικό χαρακτήρα. Για του λόγου το αληθές ως προς την προβληματικότητα των ερμηνειών του Ενεπεκίδη λόγω έλλειψης ευρύτερων πηγών, παραθέτουμε δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από δύο συγγραφείς που μελέτησαν και αυτοί διπλωματικά αρχεία κρατών της Τριπλής Συμμαχίας και δεν διακρίνονται σε καμία περίπτωση για εχθρότητα προς τον βενιζελισμό. Πρόκειται για τους καθηγητές Κώστα Λούλο και Γεώργιο Β. Λεονταρίτη.
Ο πρώτος
αναφέρει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του "Η Γερμανική Πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914" (έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ, 1990), στη
σελίδα 276, υποσημείωση 56 τα εξής "Λόγω του διαρκώς αυξανόμενου ενδιαφέροντος της γερμανικής ηγεσίας για
την Ελλάδα, ως σημαντικού παράγοντα της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής, θεωρώ
εντελώς λαθεμένη τη θέση του Π. Ενεπεκίδη, ότι η γερμανική ηγεσία απέρριπτε την
προσέγγιση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία. Αυτό μπορεί να οφείλεται κυρίως
στο ότι ο Ενεπεκίδης περιέλαβε ως μοναδικό στοιχείο τους φακέλους του αρχείου
της Βιέννης και κατά συνέπεια επηρεάστηκε πολύ από τις αυστρο-ουγγρικές
εκθέσεις όπου εκφραζόταν μια αντίθετη βαλκανική πολιτική. Έτσι μάλλον παρέβλεψε
το γεγονός ότι την εποχή εκείνη υπήρχαν σημαντικές διαφορές στη βαλκανική
πολιτική μεταξύ Βιέννης και Βερολίνου ακριβώς επειδή το γερμ. υπ. Εξωτ. ετάσσετο
υπέρ της Ελλάδος. Βλ. Ενεπεκίδης Πολυχρόνης: Η Δόξα και ο Διχασμός. Από το
μυστικό αρχείο της Βιέννης 1908-1916, Αθήνα 1962, σσ. 191 κ.ε."
Τέλος, ο Λεονταρίτης στην σελίδα 539 του βιβλίου του "Η
Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918", στην υποσημείωση 44 αναφέρει σχετικά με το βιβλίο
"Βασιλική Ανταρσία" του Ενεπεκίδη ότι "μόνη του αρετή ότι περιλαμβάνει ορισμένα έγγραφα από τα αρχεία του
αυστριακού Υπουργείου Εξωτερικών".[3]
Παύλος Πετρίδης, "Ξενική Εξάρτηση και Εθνική Πολιτική
1908-1918", εκδόσεις
Παρατηρητής, 1981. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας Πετρίδης, μελέτησε
μεταξύ άλλων πηγών, δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό (κυρίως γερμανικό και
αυστριακό), καθώς και αδημοσίευτο από την Αυστρία. Η οπτική του είναι πρωτίστως
αντιμοναρχική και κατά δεύτερον (και συνεκδοχικά) φιλοβενιζελική. Έτσι,
προβαίνει και σε κρίσεις κατά του Βενιζέλου που δεν συνηθίζουν συχνά οι
φιλοβενιζελικοί συγγραφείς, χωρίς ωστόσο να είναι ιδιαίτερα αντικειμενικός,
καθώς παρακάμπτει κάποια κρίσιμα γεγονότα. Ενδιαφέρουσα πάντως η παραδοχή του
ότι η προσέγγιση Ελλάδος - Τριπλής Συμμαχίας που επιχειρήθηκε μεταξύ 1913 και 1914 από τον Βασιλέα Κωνσταντίνο Α' και το περιβάλλον του, ήταν σε
γνώση του πρωθυπουργού Βενιζέλου και αν δεν είχε την πλήρη υποστήριξή του, είχε
σίγουρα την ανοχή του.[4]
Ιωάννης Πασσάς, "Ο Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εθνικός Διχασμός", έκδοση εφημερίδος "Ημερήσιος Κήρυξ", 1935. Ο γνωστός δημοσιογράφος και εκδότης Ιωάννης Πασσάς, προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, συγγράφει την ίσως πιο αντικειμενική μελέτη περί Εθνικού Διχασμού σε σχέση με τους προαναφερθέντες συγγραφείς. Έκανε χρήση πολλών απομνημονευμάτων και μελετών Ελλήνων και ξένων πρωταγωνιστών της εποχής, καθώς και εκτενή έρευνα σε αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Το βιβλίο τιτλοφορείται ως "Α' τόμος", κάτι που σημαίνει πως υπήρχε σχέδιο για έκδοση και δεύτερου τόμου (αυτό φαίνεται και από εκδοτικά σημειώματα του Πασσά σε μεταγενέστερα βιβλία του). Η έρευνα του γράφοντος δεν τον εντόπισε, οπότε, πιθανόν να μην κυκλοφόρησε ποτέ[5]! Ο πρώτος τόμος καλύπτει μόνο την περίοδο 1914-1915 (χωρίς καν να ολοκληρώνεται το έτος 1915), αλλά είναι πολύ αναλυτικός. Ξεχωρίζει σε σχέση με άλλες αντίστοιχες μελέτες, για το γεγονός ότι κάνει εκτενέστατη αναφορά στη διεθνή κατάσταση και τα γεγονότα που συνέβαιναν στις εμπλεκόμενες στον πόλεμο χώρες, παράλληλα με το ελληνικό δράμα. Το έργο επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Τάλως Φ. το 2008.
Γεώργιος Β. Λεονταρίτης, "Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918", εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2000. Το έργο αυτό κυκλοφόρησε αρχικά το 1990 στην αγγλική γλώσσα και αποτελεί την συνέχεια της εξιστόρησης των γεγονότων του Εθνικού Διχασμού από τον Λεονταρίτη, συνεχίζοντας εκεί που τελείωσε το "Greece And The Great Powers 1914-1917". Καταπιάνεται με την συμμετοχή της Ελλάδος στον πόλεμο, από την εμπλοκή της μετά την επικράτηση Βενιζέλου, έως και την επίσημη λήξη του πολέμου. Αποτελεί την αναλυτικότερη παρουσίαση που υπάρχει στη βιβλιογραφία σχετικά με αυτό το θέμα, παρουσιάζοντας τόσο τα του εσωτερικού μετώπου (εκθρόνιση Κωνσταντίνου, επάνοδος και εδραίωση Βενιζέλου, πολιτική του Κωνσταντίνου στην εξορία, πολεμικές ετοιμασίες, οικονομικά του πολέμου), όσο και το διεθνές σκηνικό (πολεμικοί στόχοι των Συμμάχων, αντιθέσεις της Ελλάδος με την Ιταλία, το ζήτημα του διαμελισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και συνθηκολόγηση αυτής, πολεμικοί στόχοι της Ελλάδος κ.ά.). Οι πηγές και η οπτική του Λεονταρίτη έχουν αναφερθεί παραπάνω (στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών).
Γιώργος Μαυρογορδάτος, "1915 Ο Εθνικός Διχασμός", εκδόσεις Πατάκη, 2015. Στο βιβλίο αυτό, πέρα από την αφήγηση των γεγονότων με φιλοβενιζελική οπτική μέσα από γνωστές πηγές, επιχειρείται αναλυτικά μία ενδιαφέρουσα κοινωνιολογική προσέγγιση των τότε γεγονότων κι εκεί έγκειται η πρωτοτυπία του.
Πριν προχωρήσουμε σε ακραιφνώς αντιβενιζελικούς συγγραφείς, οπωσδήποτε πρέπει να γίνει μνεία στο έργο του Χρίστου Θεοδούλου, "Η Ελλάδα και η Αντάντ, 1η Αυγούστου 1914 - 25η Σεπτεμβρίου 1916" που αποτελεί τη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και ως βιβλίο κυκλοφόρησε αρχικά το 1971 στην αγγλική γλώσσα από το Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου Αίμου και εντέλει μεταφρασμένο στα ελληνικά το 2011 με συνεργασία του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Βενιζέλος" και των εκδόσεων Πατάκη. Όπως φαίνεται και από τον τίτλο, αφορά τις σχέσεις της Ελλάδος με τα κράτη της Αντάντ για τη διετία 1914-1916, όπου γίνεται μία λεπτομερής ανάλυση με βασικές πηγές τα αδημοσίευτα ντοκουμέντα από τα Υπουργεία Εξωτερικών Ελλάδος, Βρετανίας και Γαλλίας.
Συνεχίζουμε λοιπόν με συγγραφείς που εκφράζουν την αντιβενιζελική οπτική. Εντύπωση προκαλεί ότι οι 3 πρώτοι προέρχονται από χώρες της Αντάντ (Γαλλία, Μ. Βρετάνια και ΗΠΑ αντίστοιχα), οπότε ο αναγνώστης θα περίμενε φυσιολογικά μία φιλοβενιζελική προσέγγιση. Να τονίσουμε πάντως για τους συγκεκριμένους τρείς ότι η αντιβενιζελική τους οπτική πηγάζει όχι τόσο από αντιπάθεια προς τον Βενιζέλο, αλλά ως υπεράσπιση της ουδετερόφιλης πολιτικής του Κωνσταντίνου.
Εdouard Driault, "Ελλάδα και Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, Από το Κίνημα των Νεοτούρκων μέχρι την Συνθήκη της Λωζάννης 1908-1923". Πρόκειται για τον 5ο και τελευταίο τόμο από την "Διπλωματική Ιστορία της Ελλάδος από το 1821 έως τις ημέρες μας", ο οποίος κυκλοφόρησε το 1926 στα γαλλικά και στην ελληνική γλώσσα για πρώτη φορά το 2000 από τις εκδόσεις Πελασγός. Ο συγγραφέας, Γάλλος πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας και ειδικός επί του Ανατολικού Ζητήματος, κλήθηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου (με πρωτοβουλία του πρέσβυ και υπουργού Νικολάου Πολίτη) για να συγγράψει την διπλωματική ιστορία της Ελλάδος. Του παραχωρήθηκε η άδεια να ερευνήσει τα αδημοσίευτα αρχεία των Υπουργείων Εξωτερικών Γαλλίας και Ελλάδος, ενώ παράλληλα συμβουλεύθηκε και κάποιες ακόμη δημοσιευμένες πηγές με προέλευση από άλλα κράτη της Αντάντ (Μ. Βρετανία, Ρωσία, Ιταλία). Παρέμεινε στην Ελλάδα για την έρευνά του από το 1920 έως το 1925. Η έκδοση του βιβλίου απαγορεύτηκε στην Ελλάδα, ενώ όσα αντίτυπα στη γαλλική έρχονταν ως εισαγωγή, κατασχέθηκαν από τις αρχές. Ο λόγος ήταν διότι ο Driault δικαίωνε την ουδετερόφιλη πολιτική του Βασιλέως Κωνσταντίνου. Ως αντίβαρο κατά κάποιο τρόπο στην απαγόρευση, το 1930 κυκλοφόρησε τόσο στη Γαλλία, όσο και στην Ελλάδα (έκδοση εφημερίδας "Πρωία"), μία βιογραφία του Κωνσταντίνου (Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, Θρύλος και Ιστορία), η οποία επικεντρώνεται στα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού και έχει επανεκδοθεί από τουλάχιστον 3 διαφορετικούς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους έως σήμερα (από τις εκδόσεις Λογοθέτη, κυκλοφόρησε με τον τίτλο "Κωνσταντίνος και Βενιζέλος"). Ο Driault ανέδειξε σημαντικά και άγνωστα στοιχεία, οπότε το έργο του προσφέρει πολλά στην κατανόηση του Διχασμού, χωρίς όμως η ανάγνωση του βιβλίου του να οδηγεί στην πλήρη αλήθεια για τα τότε γεγονότα, κάτι για το οποίο δεν φέρει ευθύνη ο συγγραφέας. Ο λόγος είναι ότι δεν είχε πρόσβαση στα αρχεία της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας, τα οποία ήρθαν στη δημοσιότητα δεκαετίες αργότερα! Έτσι, διάφορες κρίσιμες πτυχές της κωνσταντινικής πολιτικής (όπως οι μυστικές συνεννοήσεις του με τους Γερμανούς) του διαφεύγουν. Μία πολύ καλή κριτική στον Driault και το έργο του, υπάρχει στην ιστοσελίδα istorikathemata.com στο άρθρο με τίτλο "Βιβλιοκρισία για το έργο "Κωνσταντίνος και Βενιζέλος" του Εδουάρδου Ντριώ".
Sir Basil Thomson, "Οι Μυστικές Υπηρεσίες των Συμμάχων στην Ελλάδα". Εντύπωση προκαλεί ότι το περιεχόμενο του βιβλίου αυτού δημοσιεύεται για πρώτη φορά το 1931 σε συνέχειες στην εφημερίδα "Καθημερινή", μεταφρασμένο στα ελληνικά και ένα μήνα αργότερα εμφανίζεται ως βιβλίο στην αγγλική και τη γαλλική γλώσσα! Αρκετές δεκαετίες αργότερα, πραγματοποιείται και ελληνική έκδοση σε μορφή βιβλίου από τις εκδόσεις Λογοθέτης. Ο συγγραφέας, Βρετανός υψηλόβαθμος αξιωματούχος των μυστικών υπηρεσιών της πατρίδας του, αφηγείται τα γεγονότα του ελληνικού Εθνικού Διχασμού, εστιάζοντας στη δράση των μυστικών υπηρεσιών της Αντάντ στην Ελλάδα, παραθέτοντας αρκετές ενδιαφέρουσες πληροφορίες και κάνοντας αποκαλύψεις. Η οπτική του όπως αναφέραμε και παραπάνω, είναι αντιβενιζελική. [6]
Paxton Hibben, "Constantine I And The Greek People". Βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1920[7] στις ΗΠΑ και δημοσιεύθηκε αργότερα στην Ελλάδα σε συνέχειες στην εφημερίδα "Νέα Εποχή" με τίτλο "Κωνσταντίνος Α' και ο Λαός του". Σε μορφή βιβλίου μεταφρασμένου στα ελληνικά, το βλέπουμε για πρώτη φορά το 2005 από τις εκδόσεις Πελασγός, με τίτλο "Ο Στρατηλάτης Κωνσταντίνος και ο Ελληνικός Λαός". Ο Αμερικανός πολυπράγμων συγγραφέας (διπλωμάτης, πολιτικός, δημοσιογράφος, στρατιωτικός και εθελοντής του Ερυθρού Σταυρού) έζησε στην Ελλάδα μεταξύ 1915 και 1917, όπου ήρθε ως ανταποκριτής του διακεκριμένου αμερικανικού ειδησεογραφικού πρακτορείου Associated Press. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα, είχε τη δυνατότητα να γνωριστεί προσωπικά τόσο με τον Ελ. Βενιζέλο, όσο και με τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, καθώς και ανθρώπους του περιβάλλοντός τους, αλλά και γενικότερα με διάφορους Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους, στρατιωτικούς, διπλωμάτες κ.λπ.. Ωστόσο, δεν υπήρξε απλά παρατηρητής, αλλά είχε όσο το δυνατόν πιο ενεργό ρόλο ακόμη και σε προσπάθειες διαμεσολάβησης και εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων ελληνικών πλευρών (οι ΗΠΑ δεν είχαν εισέλθει στον πόλεμο ακόμη) καθώς και εξομάλυνσης των σχέσεων της "κωνσταντινικής" Ελλάδος με την Αντάντ. Η αφήγησή του είναι αναλυτική και ενδιαφέρουσα, παρουσιάζοντας και αρκετά παρασκήνια. Ωστόσο, πάσχει και αυτή ως προς αυτό που επισημάνθηκε και για τον Driault. Αγνοούσε δηλαδή τις μυστικές συνεννοήσεις του Κωνσταντίνου με τους Γερμανούς.[8]
Παναγιώτης Πιπινέλης, "Περισσότερον Φως - Η Εθνική μας Πολιτική κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο
Πόλεμο", 1961.
Ο συγγραφέας, βασιλόφρων διπλωμάτης και πολιτικός, κυκλοφόρησε αυτό το
βιβλίο όπως αναφέρει στον πρόλογο, ως απάντηση στα άρθρα του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη τα οποία είχαν
δημοσιευθεί τότε στον αθηναικό τύπο όπως αναφέραμε παραπάνω. Χρησιμοποιεί
διάφορες ελληνικές και ξένες πηγές και δημοσιεύει και υλικό από τα ανέκδοτα έως
τότε έγγραφα (ημερολόγιο και αρχείο) του Γεωργίου
Στρέιτ, υπουργού Εξωτερικών του Ελ. Βενιζέλου και στη συνέχεια, βασικού (μαζί
με τον Ιωάννη Μεταξά) μυστικοσύμβουλου του Βασιλέως Κωνσταντίνου.
Από το έτος 1964 έως και το 1966 εκδίδεται τελικά σε 2 τόμους και επιμέλεια του Πιπινέλη, το "Ημερολόγιον -Αρχείον" του Γεωργίου Στρέιτ, το οποίο αποτελεί σημαντική πρωτογενή πηγή για τα γεγονότα. Η έκδοση περιλαμβάνει εκτενή σχόλια του Πιπινέλη, καθώς και διαφωτιστικά παραρτήματα κειμένων από τρίτους.
Δημήτρης Μιχαλόπουλος, "Ο Εθνικός Διχασμός, Η Άλλη Διάσταση", εκδόσεις Τροχαλία, 1997. Ο συγγραφέας, πρώην πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, αν και αντιβενιζελικός, είχε διατελέσει μεταξύ άλλων και διευθυντής του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στο βιβλίο αυτό εκθέτει τα γεγονότα παρουσιάζοντας μία πρωτότυπη θεώρηση, την επιρροή δηλαδή του θρησκευτικού παράγοντα στην τότε παγκόσμια σύγκρουση. Μεταξύ των πηγών που χρησιμοποίησε, ήταν και αδημοσίευτο ελληνικό διπλωματικό υλικό και βρετανικό υλικό από τα λεγόμενα "Κοινοβουλευτικά Αρχεία", καθώς και το Ιστορικό Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, που είχε εκδοθεί από το ίδρυμα στο οποίο διετέλεσε διευθυντής. Αξίζει να αναζητηθεί η 2η έκδοση του βιβλίου το 2012 από τον εκδοτικό οίκο Πελασγός, όπου οι αρχικές 97 σελίδες είναι πλέον 292. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κεφάλαιο περί καταγωγής και αρχικής σταδιοδρομίας του Ελ. Βενιζέλου. Η ιδιαίτερη ερμηνεία που δίνει ο Μιχαλόπουλος στα γεγονότα μέσω αυτού του βιβλίου, προκαλεί οπωσδήποτε την προσοχή και την έντονη αντίδραση (είτε θετική, είτε αρνητική) του αναγνώστη, όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει στις βιβλιοκριτικές που έκαναν δύο γνωστοί καθηγητές και σίγουρα όχι ομοϊδεάτες του Μιχαλόπουλου. Πρόκειται για τον Μελέτη Μελετόπουλο στο περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, τεύχος 25 του 1998 και τον Σπύρο Μαρκέτο στο περιοδικό Μνήμων, τόμος 21ος του 1999, με τον πρώτο να αποτιμά θετικά το βιβλίο του Μιχαλόπουλου και τον δεύτερο να το αποτιμά αρνητικότατα.
Heinz Richter, "Ελλάδα 1915-1917 - Μέσα από τα Ρωσικά Αρχεία", εκδόσεις Γκοβόστη, 2018. Γερμανός πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, γνωστός για την ενασχόλησή του με τη νεότερη ελληνική ιστορία και τις αντίστοιχες δημοσιεύσεις του. Στο παρόν βιβλίο αξιοποιεί μία σημαντική πηγή που ελάχιστοι Έλληνες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τον Εθνικό Διχασμό είχαν χρησιμοποιήσει. Πρόκειται για τα ρωσικά (τσαρικά) διπλωματικά έγγραφα που έδωσε στο φως τη δημοσιότητας το σοβιετικό καθεστώς ελάχιστα έτη (1922) μετά την ανάρρησή του στην εξουσία.[9] Με άξονα λοιπόν την αφήγηση και οπτική των ρωσικών αρχείων για την περίοδο από τον Οκτώβριο του 1915 έως και τον Ιούνιο του 1917, ο συγγραφέας χτίζει και τη δική του αφήγηση για τον ελληνικό Εθνικό Διχασμό, αξιοποιώντας πάντως και άλλες πηγές, πρωτίστως όμως αντιβενιζελικές. Έτσι λοιπόν η παρουσίαση των γεγονότων σε ορισμένες περιπτώσεις καθίσταται ελλειπτική και εν τέλει προβληματική, μιας και ο συγγραφέας δεν έχει το ελαφρυντικό π.χ. του Driault που αναφέραμε παραπάνω. Παρόλα αυτά παρουσιάζονται κάποια άγνωστα στοιχεία που καθιστούν τη μελέτη αυτή σημαντική. Ως σπουδαιότερο στοιχείο αξιολογούμε τα πειστικά επιχειρήματα του Richter ως προς την πλαστότητα αν όχι ολόκληρης, οπωσδήποτε σημαντικού μέρους (π.χ. κάποια κρίσιμα υποτιθέμενα τηλεγραφήματα της Βασίλισσας Σοφίας) της περιβόητης Λευκής Βίβλου που εξέδωσε η κυβέρνηση Βενιζέλου αφού κατέλαβε εκ νέου την εξουσία το 1917. Την προβληματικότητα της Λευκής Βίβλου ως πηγής τεκμηρίωσης γεγονότων, είχαν επισημάνει και άλλοι, όπως ο Driault και αναλυτικότερα ο Ι. Μεταξάς κατά την αρθρογραφική του μονομαχία με τον Ελ. Βενιζέλο το 1934-35, χωρίς κανένας όμως να το κάνει με τόσο επαρκή τρόπο όσο ο Richter. Μία αναλυτική και διαφωτιστικότατη κριτική για το βιβλίο του Richter δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα istorikathemata.com σε άρθρο με τίτλο "Ελλάδα 1915-1917 μέσα από τα Ρωσικά Αρχεία, του Heinz Richter (εκδόσεις Γκοβόστης)".
Σημαντικότατη πηγή για την ιστορία του Εθνικού Διχασμού αποτελεί η αρθρογραφική μονομαχία του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Ιωάννου Μεταξά, η οποία διεξήχθη μεταξύ Οκτωβρίου 1934 και Ιανουαρίου 1935 μέσω των εφημερίδων "Ελεύθερο Βήμα" και "Καθημερινή", οι οποίες φιλοξένησαν 37 άρθρα του Βενιζέλου και 70 άρθρα του Μεταξά αντίστοιχα. Άρθρα που ξετυλίγουν την ιστορία του Εθνικού Διχασμού και προσπαθούν να αποδώσουν τις ευθύνες εκεί που οι αρθρογράφοι θεωρούν ότι υπάρχουν. Ωστόσο, ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπ 'όψιν ότι τα κείμενα αυτά γράφτηκαν σε εποχή έντονου πολιτικού πάθους και ο κάθε αρθρογράφος προσπαθούσε να αποδείξει το αλάθητο της δικής του πλευράς (του εαυτού του και της παράταξής του δηλαδή). Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια νηφάλια ιστορική αποτίμηση από μεριάς τους, αλλά για πολιτικό αγώνα, χωρίς αυτό να αναιρεί την σπουδαιότητα αυτών των άρθρων ως πηγή ιστορίας του Εθνικού Διχασμού! Απλά ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει κατά νου ότι πρέπει να συνδυάσει αυτά που διαβάζει εδώ και με άλλα στοιχειά και πηγές. Ως τελική αποτίμηση από την μελέτη αυτής της αρθρογραφίας, θεωρούμε ότι ο αναγνώστης εισπράττει πως η αλήθεια είναι κάπου στη μέση, αλλά οπωσδήποτε, η επιχειρηματολογία Μεταξά είναι πιο συγκροτημένη (αναλυτικότερη και με χρησιμοποίηση περισσότερων πηγών) και πείθει περισσότερο.
Η αρθρογραφία του Μεταξά κυκλοφόρησε για πρώτη φορά σε μορφή βιβλίου το 1935 από την εφημερίδα "Καθημερινή", με τίτλο "Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού (και της Μικρασιατικής Καταστροφής)". Η εφημερίδα σκόπευε όπως γράφει στο προλογικό σημείωμα, να συμπεριλάβει και τα άρθρα του Βενιζέλου ως παράρτημα σε αυτή την έκδοση, αλλά η έκρηξη του βενιζελικού στρατιωτικού κινήματος τον Μάρτιο του 1935 ανέβαλε το εγχείρημα. Αρκετά έτη αργότερα, το 1953 η εφημερίδα "Εθνικός Κήρυξ" πραγματοποιεί την έκδοση των άρθρων και των δύο ανδρών μαζί, με τίτλο "Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού (1915-1935) όπως την εξέθεσαν εις σειρά άρθρων των, οι Ελευθέριος Βενιζέλος και Ιωάννης Μεταξάς". Το 1994 οι εκδόσεις Κυρομάνος κυκλοφορούν και αυτές τη συνολική αρθρογραφία των δύο ανδρών, προσθέτοντας κι ένα σημαντικό έγγραφο για το οποίο πολύς λόγος γίνεται για αυτό μέσα στα άρθρα. Πρόκειται για τις μυστικές εγγυήσεις εδαφικών ανταλλαγμάτων που έδωσε η Γερμανία στον Βασιλέα Κωνσταντίνο τον Σεπτέμβριο του 1915 σε περίπτωση που η Ελλάς έμενε ουδέτερη μέχρι το τέλος του πολέμου. Ο πρώτος που αποκάλυψε αυτές τις εγγυήσεις ήταν ο Ι. Μεταξάς μέσα από αυτά τα άρθρα, ενώ ο Ελ. Βενιζέλος αρνήθηκε την ύπαρξή τους. Η αρχειακή έρευνα απέδειξε ότι οι εγγυήσεις είχαν όντως δοθεί.[10]
Προσπερνώντας το ιδεολογικό δίπολο "βενιζελισμού - αντιβενιζελισμού" ως προς την οπτική των συγγραφέων και εξετάζοντας μία πιο εξειδικευμένη πτυχή του ζητήματος, ας αναφέρουμε και την διδακτορική διατριβή του εθνικομπολσεβίκου (κατά δήλωσή του) Δημήτρη Κιτσίκη. Εκδόθηκε το 1963 στα γαλλικά, αλλά μόλις πρόσφατα (2018) κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ηρόδοτος. "Προπαγάνδα και Πιέσεις στην Διεθνή Πολιτική - Η Ελλάς και οι Διεκδικήσεις της στην Συνδιάσκεψη της Ειρήνης (1919-1920)" ο τίτλος αυτής, όπου μέσα από δημοσιευμένες αλλά και ανέκδοτες διπλωματικές πηγές, εξετάζονται οι διεκδικήσεις της Ελλάδος κατά την συνδιάσκεψη της Ειρήνης που έλαβε χώρα μετά το τέλος του πολέμου, καθώς και οι μηχανισμοί προπαγάνδας που ανέπτυξε η ελληνική πλευρά προς προβολή των διεκδικήσεων.
Τέλος, αν κάποιος ενδιαφέρεται να δει την οπτική των κομμουνιστών για το ζήτημα του Εθνικού Διχασμού, συνίσταται, ο 5ος και τελευταίος τόμος της "Ιστορίας της Νεώτερης Ελλάδας" του Γιάννη Κορδάτου, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1900-1924 και εκδόθηκε το 1958 από τον εκδοτικό οίκο "20ός αιώνας". Ο Κορδάτος έζησε τα τότε γεγονότα και διετέλεσε γενικός γραμματέας του ΚΚΕ και διευθυντής της εφημερίδας "Ριζοσπάστης". Επίσης υπήρξε ο πρώτος Έλληνας ιστοριογράφος που επιχείρησε τη συγγραφή ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας με βάση τη μαρξιστική μεθοδολογία και θεώρηση των πραγμάτων. Οι μετέπειτα Έλληνες μαρξιστές συγγραφείς που έγραψαν για τον Εθνικό Διχασμό και τη νεοελληνική ιστορία γενικότερα, ακολούθησαν το παράδειγμα του Κορδάτου, άλλος σε μικρότερο και άλλος σε μεγαλύτερο βαθμό.
Μικρασιατική Εκστρατεία
Πριν ολοκληρώσουμε αυτή τη μελέτη, κρίνουμε απαραίτητο να
αναφέρουμε συνοπτικά κάποια αξιόλογα βιβλία σχετικά με την Μικρασιατική Εκστρατεία καθώς και βιογραφίες για τους δύο κύριους πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού,
τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Βασιλέα Κωνσταντίνο Α'.
Η Μικρασιατική Εκστρατεία θεωρούμε ότι αποτελεί αυτοτελές επεισόδιο της όλης περιόδου του Εθνικού Διχασμού και γι' αυτό έχει και την ξεχωριστή και ιδιαιτέρως πλούσια βιβλιογραφία της.
Οι σημαντικότερες πηγές για αυτό το ζήτημα είναι γραμμένες κυρίως από στρατιωτικούς που συμμετείχαν στην εκστρατεία. Το κύριο σύγγραμμα που εκπροσωπεί τις απόψεις της βασιλικής πλευράς, είναι το βιβλίο του στρατιωτικού και μετέπειτα υπουργού Ξενοφώντος Στρατηγού, το οποίο φέρει τον τίτλο "Η Ελλάς εν Μικρά Ασία - Ιστορική Επισκόπησις επί τη βάσει επισήμων εγγράφων και πηγών". Εκδόθηκε το 1925, αφού είχε προηγηθεί η δημοσίευση του περιεχομένου του σε μορφή άρθρων εφημερίδας μέσα στο ίδιο έτος. Αντίστοιχα η βενιζελική πλευρά απάντησε μέσα στο ίδιο έτος με μία σειρά άρθρων που στη συνέχεια πήραν κι αυτά τη μορφή βιβλίου με τίτλο "Η Αγωνία ενός Έθνους" και αποτελούσε καρπό της συνεργασίας του δημοσιογράφου Ιωάννου Πασσά με τον τέως Αρχιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα. Άλλες σημαντικές πρωτογενείς αλλά και δευτερογενείς πηγές, προέρχονται από τους Νικόλαο Τρικούπη, Βίκτωρα Δούσμανη, Μιχαήλ Ροδά, Κωνσταντίνο Μαζαράκη Αινιάν, πρίγκηπα Ανδρέα, Κλεάνθη Μπουλαλά, Βασίλειο Μόστρα, Σπύρο Μαρκεζίνη, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνων, καθώς και τις εκδόσεις από το Γενικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ), ενώ η μαρξιστική πλευρά εκπροσωπείται κυρίως από το έργο του Νίκου Ψυρούκη. Ενδιαφέρον για το ζήτημα παρουσιάζει και το βιβλίο του Ελευθερίου Σταυρίδη, "Τα Παρασκήνια του ΚΚΕ", μιας και ο συγγραφέας, ο οποίος είχε αποκηρύξει τον κομμουνισμό όταν έγραψε το βιβλίο, υπήρξε στρατιώτης στο Μικρασιατικό Μέτωπο (και μέλος της μυστικής κεντρικής επιτροπής του Μετώπου που είχε συστήσει το ΚΚΕ) και διετέλεσε μετέπειτα γ.γ. και βουλευτής του ΚΚΕ. Εξαιρετικές συνθέσεις πρωτογενών πηγών, όσο και ανέκδοτου υλικού έχουν κάνει στις μελέτες τους οι καθηγητές Michael Llewellyn -Smith (Το Όραμα της Ιωνίας), Σωτήρης Ριζάς (Το Τέλος της Μεγάλης Ιδέας) και Σπυρίδων Πλουμίδης (Τα Μυστήρια της Αιγηίδος). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Βλάσση, "Πρόσφυγες, Οικονομία & Νομοθεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία"(εκδόσεις Δούρειος Ίππος, 2020). Παρόλο που όπως φαίνεται από τον τίτλο του, το βιβλίο ασχολείται με κάποια συγκεκριμένα θέματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, εντούτοις είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, αφενός διότι το μεγαλύτερο μέρος των πηγών του συγγραφέα προέρχεται από αδημοσίευτα αρχεία (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Γενικά Αρχεία του Κράτους κ.ά.), αφετέρου διότι διέλυσε ένα διαδεδομένο και ιδιαιτέρως συκοφαντικό μύθο! Πρόκειται για το μύθο που αφορά τον Νόμο 2870/1922, ο οποίος σύμφωνα με μία άποψη, ψηφίστηκε από την κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη προκειμένου να εμποδίσει του Μικρασιάτες να έρθουν στην Ελλάδα και άρα, συνεκδοχικά, άφησε ηθελημένα τους ελληνικούς αυτούς πληθυσμούς να σφαγούν από τον Κεμάλ, με αιτιολογία ότι δεν ήθελαν να καταφύγουν στην Ελλάδα και να προστεθούν στους ψηφοφόρους του βενιζελισμού. Η επισταμένη έρευνα που έκανε ο Βλάσσης απέδειξε το αβάσιμο αυτής της θεωρίας. Να τονίσουμε επίσης ότι στις σελίδες 16-22 του βιβλίου, υπάρχει μία πολύ καλή παρουσίαση και ανάλυση της βιβλιογραφίας σχετικά με την Μικρασιατική Εκστρατεία και ακολουθεί (σελ. 23-36) μία αναλυτική παρουσίαση του Νόμου 2870/1922 ως προς το πώς παρουσιάζεται αυτός στην έως τώρα βιβλιογραφία.
Για τη Δίκη των Εξ, η οποία υπήρξε το επιστέγασμα της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, σημαντική πηγή αποτελούν τα "Εστενογραφημένα Πρακτικά" της, όπως κυκλοφόρησαν από την εφημερίδα "Πρωία" το 1931 και επανεκδόθηκαν από διάφορους εκδοτικούς οίκους (Πελασγός, Δημιουργία, Πελεκάνος). Επίσης το βιβλίο του Χαράλαμπου Βοζίκη, "Αι Απολογίαι των θυμάτων της 15 Νοεμβρίου 1922" και η έκδοση του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου με τίτλο "Η Δίκη των Οκτώ και η Εκτέλεση των Έξι - Ένα Δράμα του Σύγχρονου Ελληνισμού" προσφέρουν μία ολοκληρωμένη θεώρηση του ζητήματος.
Βιογραφίες
Από τις βιογραφίες του Ελ.
Βενιζέλου, που έχουν γραφτεί από φιλικά διακείμενους συγγραφείς, ξεχωρίζουν οι εξής:
"Ελευθέριος Βενιζέλος,
η Ζωή και το Έργο του" σε 4 τόμους, του εκδότη και
δημοσιογράφου Δημητρίου Πουρνάρα. Πρόκειται
για την εκτενέστερη βιογραφία του Βενιζέλου, η οποία πάσχει όμως στο ότι
αρκετές φορές ο συγγραφέας δεν αναφέρει τις πηγές του.
"Ελευθέριος Βενιζέλος -
Πλαστουργός Ιστορίας" του Στέφανου
Στεφάνου ο οποίος διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας του Βενιζέλου. Έγραψε ή
επιμελήθηκε και άλλα βιβλία σχετικά με τον Βενιζέλο ("Ο Βενιζέλος όπως τον Έζησα από κοντά", "Ελευθερίου Βενιζέλου Πολιτικαί Υποθήκαι ",
"Ελευθερίου Βενιζέλου Τα Κείμενα").
"Ελευθέριος Βενιζέλος ο
Άνθρωπος, ο Ηγέτης", εκτενής βιογραφία που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα
(2017) από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος", γραμμένη από τον γενικό διευθυντή του
ιδρύματος, Νικόλαο Παπαδάκη.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο του Ιωάννη Μανωλικάκη "Ελευθέριος Βενιζέλος, Η άγνωστη ζωή του", που κυκλοφόρησε το 1985. Ο συγγραφέας, θαυμαστής του Βενιζέλου, πραγματοποίησε μία λεπτομερή έρευνα για την ιδιωτική ζωή του βιογραφούμενου, όπου φώτισε πολλές άγνωστες πτυχές, συζητώντας και αντλώντας υλικό από πολλά πρόσωπα του περιβάλλοντος του, ενώ εντύπωση προκαλεί και η συνέντευξη που του παραχώρησε ο Απόστολος Τσερέπης, επίδοξος δολοφόνος του Βενιζέλου! Στα γεγονότα πάντως της δημόσιας ζωής του Βενιζέλου, ο Μανωλικάκης ακολουθεί την πεπατημένη, βασιζόμενος αποκλειστικά σε συγγραφείς όπως ο Βεντήρης και χωρίς να ψάχνει το ζήτημα περισσότερο.
Από τις βιογραφίες που έχουν γραφεί από συγγραφείς που κατακρίνουν τον Βενιζέλο, η πιο λεπτομερής είναι το βιβλίο του καθηγητή Κώστα Μπαρμπή με τίτλο "Ελ. Βενιζέλος, Εθνάρχης ή Εθνικός Ολετήρας;".
Πολλά επίσης συλλογικά έργα υπάρχουν για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, από τα οποία
ξεχωρίζουν τα "Μελετήματα γύρω από
τον Βενιζέλο και την Εποχή του" σε επιμέλεια Οδυσσέα Δημητρακόπουλου και
Θάνου Βερέμη, "Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η Εποχή του" σε επιμέλεια Θάνου Βερέμη και Ηλία
Νικολακόπουλου, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον επίσης έχει και το "Αντιβενιζελικοί Λίβελοι", όπου
συγκεντρώνει αρχειακό υλικό και μαρτυρίες από έντυπες καταγγελίες εναντίον του
Βενιζέλου καθ' όλο τον πολιτικό του βίο.
Φροντισμένες είναι και οι εκδόσεις , από το Ίδρυμα Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, των τόμων που περιλαμβάνουν τις ανακοινώσεις των συμμετεχόντων κατά την ετήσια εκδήλωση για την επέτειο θανάτου του Βενιζέλου και περιέχουν πάντα ενδιαφέροντα στοιχεία για τον Βενιζέλο και τον Εθνικό Διχασμό.
Οι κυριότερες βιογραφίες για τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, που έχουν γραφτεί από θαυμαστές του, πέρα από του Edouard Driault που μνημονεύσαμε παραπάνω, είναι η δίτομη από τον στρατηγό Ιωάννη Ιωαννίδη που φέρει τον τίτλο "Κωνσταντίνος ΙΒ' " και σε νεότερη εποχή η επίσης δίτομη του Κώστα Μπαρμπή με τίτλο "Κωνσταντίνος ΙΒ' ο Στρατηλάτης". Από συγγραφείς που στέκονται επικριτικά απέναντι στον Κωνσταντίνο, αναφέρουμε του Θωμά Βαίδη το έργο "Κωνσταντίνος, Μελέτη Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής".
Επίλογος
Όπως αναφέραμε και στην αρχή αυτού του άρθρου, η πλήρης
μελέτη και κατανόηση των γεγονότων του Εθνικού Διχασμού είναι αδύνατη λόγω
καταστροφής σημαντικών ντοκουμέντων. Εντούτοις, ο αριθμός στοιχείων που έχουν
έρθει στο φως όλες αυτές τις δεκαετίες είναι αρκετά ικανοποιητικός ώστε να
συνθέσουμε τη μεγάλη εικόνα –αν μας επιτρέπεται αυτή η έκφραση– και να
ερμηνεύσουμε ακόμη και λεπτομέρειες. Παρόλα αυτά δυστυχώς παρατηρείται το
φαινόμενο ακόμη και στην εποχή μας (2020)
να γράφονται βιβλία και άρθρα σχετικά με τον Εθνικό Διχασμό όπου είναι πρόδηλο πως
οι συγγραφείς παραλείπουν σημαντικές πτυχές των γεγονότων, είτε από άγνοια της
βιβλιογραφίας, είτε δυστυχώς διότι απλά προεπιλέγουν τα
στοιχεία που θα παρουσιάσουν… Έτσι, η αφήγησή τους είναι ελλειπτική και μεροληπτική
ταυτόχρονα. Ελπίζουμε πως κάποια στιγμή θα υπάρξει κάποιο έργο που θα συνδυάσει
τη μέγιστη δυνατή αντικειμενικότητα με την άριστη γνώση των διαθέσιμων πηγών
και θα προχωρήσει σε μία συνθετική εργασία για τον Εθνικό Διχασμό.
Σημειώσεις
[1] Το άρθρο
βασίστηκε στα βιβλία περί Εθνικού Διχασμού που έχει μελετήσει ο γράφων,
διαδικτυακή αναζήτηση πληροφοριών (κυρίως για εκδοτικούς οίκους και έτη
χρονολογίας εκδόσεως ορισμένων βιβλίων) και σε προφορική και γραπτή ανταλλαγή
απόψεων με τον ιστορικό συγγραφέα κ. Ιωάννη
Δασκαρόλη, τον οποίο ευχαριστώ θερμά.
[2] Πολλά
έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών έχουν καταστραφεί ανά περιόδους,
τόσο από Έλληνες, όσο και από ξένους (αρχές Κατοχής περιόδου 1941-1944), με
αποτέλεσμα το περιεχόμενό τους για κρίσιμα γεγονότα εκείνης της εποχής να είναι
αρκετά φτωχό.
[3] Η τάση
του Ενεπεκίδη να αποδίδει σημασία πολύ μεγαλύτερη από την πραγματική, στα
διάφορα έγγραφα των αρχείων που κατά καιρούς ερεύνησε, αποτυπώνεται πλήρως στο
βιβλίο του "Η Ελληνική Αντίστασις 1941-1944, Όπως
αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα", το
οποίο κυκλοφόρησε το 1964. Στην
πραγματικότητα, αυτά τα αρχεία της Βέρμαχτ ήταν το αρχείο του
υπαξιωματικού Βέντε που υπηρετούσε στην υπηρεσία Ic, Υπηρεσία συλλογής στρατιωτικών πληροφοριών, οπού
πολλές φορές οι πληροφορίες ήταν ανακριβέστατες! Για μια πολύ καλή κριτική πάνω
σε αυτό το θέμα, βλ. Η αναξιοπιστία των
περιβόητων "μυστικών αρχείων της Βέρμαχτ", άρθρο δημοσιευμένο σε
δύο μέρη στην ιστοσελίδα istoriakatoxis.blogspot.com.
[4]
Αναλυτική παρουσίαση αυτής τη πτυχής της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδος και
των τότε απόψεων Βενιζέλου, υπάρχει στο βιβλίο του Κώστα Λούλου "Η Γερμανική Πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914" από τη σελίδα 151 έως το τέλος.
[5]
Ενδέχεται σε αυτό να έπαιξε ρόλο το γεγονός ότι ο Πασσάς μετά το αποτυχημένο
βενιζελικό στρατιωτικό κίνημα του Μαρτίου 1935 έφυγε προσωρινά από την Ελλάδα
και διέκοψε την κυκλοφορία της εφημερίδας του, ενώ αργότερα αν και επανήλθε και
συνέχισε την έκδοσή της, σύντομα η κυκλοφορία της εφημερίδας διεκόπη και πάλι
από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Υπό εξέταση παραμένει το αναφερόμενο από
κάποιες ιστοσελίδες ότι ο Β' τόμος είναι το βιβλίο του Ιωάννου Πασσά "Η Αγωνία ενός Έθνους", διότι το
βιβλίο αυτό είχε προηγηθεί χρονικά (1925)
και δεν ασχολείται με τα υπόλοιπα έτη του Εθνικού Διχασμού αλλά με την
Μικρασιατική Εκστρατεία. Το κενό της αφήγησης Πασσά για τα ενδιάμεσα έτη, εν
μέρει αναπληρώνεται με την συνοπτική παρουσίαση των γεγονότων στον τόμο "Ελλάς Β" του Νεωτέρου
Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού "Ήλίου"
που εξέδιδε ο Πασσάς, ο οποίος κυκλοφόρησε το 1980.
[6] Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιπαράθεσή του με τον συμπατριώτη του, Compton Mackenzie ο
οποίος διετέλεσε σταθμάρχης της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας στην Αθήνα κατά
την εξεταζόμενη περίοδο και είχε γράψει το βιβλίο" First Athenian Memories" επίσης μέσα στο 1931, ελάχιστο καιρό πριν από τον Thomson. O Mackenzie στη συνέχεια έγραψε το βιβλίο "Greek Memories" το οποίο κυκλοφόρησε
το 1932 και επιχείρησε να
αντικρούσει το περιεχόμενο του βιβλίου του Thomson, κατηγορώντας τον
μάλιστα ότι είχε πληρωθεί από την ελληνική βασιλική οικογένεια για αυτό (κι ο
ίδιος ο Macκenzie πάντως κατηγορήθηκε για
διαστρέβλωση γεγονότων)! Ο Mackenzie προκειμένου
να θεμελιώσει όσο πιο πειστικά γίνεται την θεώρησή του στα γεγονότα που
περιγράφει στο βιβλίο αυτό, έκανε χρήση και υπηρεσιακών εγγράφων που θεωρούνταν
απόρρητα, με αποτέλεσμα να διωχθεί δικαστικώς στην πατρίδα του και να αφαιρέσει
αυτό το περιεχόμενο από τη 2η έκδοση του βιβλίου του, το 1939. Τα βιβλία του MacKenzie δεν
έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, το "Greek Memories"
δημοσιεύθηκε σε συνέχειες και μεταφρασμένο στα ελληνικά με τίτλο "Ελληνικά Απομνημονεύματα" στην
εφημερίδα "Αθηναικά Νέα"
προς τα τέλη του 1932. Πιθανολογούμε
ότι η δημοσίευση ήταν απάντηση στην αντίστοιχη δημοσίευση της "Καθημερινής" του βιβλίου του Thomson.
[7] Η
κυκλοφορία του βιβλίου στις ΗΠΑ καθυστέρησε για περίπου 3 έτη, διότι εν τω
μεταξύ οι ΗΠΑ είχαν εισέλθει στον πόλεμο, στο πλευρό των κρατών της Αντάντ και
θεωρήθηκε ότι το περιεχόμενο του βιβλίου έθιγε τους Συμμάχους.
[8] O Mackenzie στο βιβλίο του "First Athenian Memories" που αναφέραμε πριν, γράφει στις σελίδες 304-306 επικριτικά για τον Hibben, την θεώρησή του στα γεγονότα καθώς και τις πηγές
πληροφόρησής του, αποκρούει ωστόσο
τη φήμη που διέδιδε η γαλλική προπαγάνδα για τον Hibben ότι
δηλαδή πληρωνόταν από τη γερμανική πρεσβεία, λέγοντας πως δεν υπήρξαν
αποδείξεις επί αυτού.
[9] Σε
αντίθεση με τη συνηθισμένη πρακτική των περισσοτέρων κρατών να δημοσιεύουν
επιλεκτικά και ανά συγκεκριμένες (μεγάλες συνήθως) χρονικές περιόδους τα
διπλωματικά τους έγγραφα, το σοβιετικό καθεστώς αποφάσισε να δημοσιεύσει σχεδόν
αμέσως όλα τα διπλωματικά έγγραφα από το καθεστώς που είχε καταλύσει.
[10] Μνεία
αυτών των εγγυήσεων κάνουν και οι συγγραφείς που μελέτησαν διπλωματικά αρχεία
από κράτη της Τριπλής Συμμαχίας όπως ο Λεονταρίτης
και ο Ενεπεκίδης στα βιβλία τους που
μνημονεύσαμε παραπάνω.
Ιδιαίτερα χρήσιμη η συγκεκριμένη παράθεση των βιβλιογραφικών πηγών.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣχολιάζοντας το άρθρο του ιστολογίου για το βιβλίο του Ρίχτερ, πριν ακριβώς δύο χρόνια, είχα εκφράσει την άποψη ότι θα έπρεπε τα istorikathemata να φιλοξενήσουν ένα άρθρο που θα αποτελούσε συγκεντρωτικό βιβλιογραφικό οδηγό για το θέμα του Εθνικού Διχασμού. Είμαι ευγνώμων, λοιπόν, προς τον κ. Αλέξανδρου Ζώρη που έγραψε το άρθρο αυτό και τον αγαπητό Φιλίστορα που το δημοσιεύει. Το άρθρο είναι πλήρες και πολύ υψηλού επιπέδου. Δεν ξέρω αν θα έπρεπε να αναφέρω κάποιους άλλους τίτλους που έχω υπ’ όψιν μου (όχι πάνω από 4-5, πάντως), γιατί, αν κατάλαβα καλά – όπως ελπίζω - ο κ. Ζώρης μάς επιφυλάσσει και δεύτερο μέρος αυτού του εξαιρετικού πονήματος, το οποίο φρονώ πως θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για αρκετούς «ρέκτες» της έρευνας πάνω στον Εθνικό Διχασμό. Και δεν εννοώ μόνο ερασιτέχνες - αντίθετα!
ΑπάντησηΔιαγραφήΕπειδή, από την άλλη, το άρθρο αυτό ξεκινά και μια πολύ χρήσιμη κουβέντα πάνω στην αξιολόγηση αυτής της ίδιας της βιβλιογραφίας, λαμβάνω το θάρρος να γράψω κάποιες παρατηρήσεις για τα βιβλία στα οποία αναφέρεται ο κ. Ζώρης.
Πρώτον, δεν έχω διαβάσει το βιβλίο του κ. Τσίχλη, ωστόσο δεν νομίζω να είναι ο μόνος συγγραφέας που παραθέτει σύντομες κρίσεις για τη βιβλιογραφία και τους συγγραφείς που επικαλείται. Κάτι παρόμοιο κάνει ο Θεοδούλου. Πιθανόν, βέβαια, το βιβλίο του κ. Τσίχλη να κάνει κάτι πληρέστερο, αλλά, όπως και να ’χει, επειδή δεν έχω το διαβάσει, δεχθείτε με κάθε επιφύλαξη αυτή μου την παρατήρηση.
Για το βιβλίο του Χ. Θεοδούλου, να προσθέσω πως η μετάφραση έχει αρκετά προβλήματα, π. χ. ο Γεώργιος Στρέητ παραμένει αμετάφραστος από το αγγλικό ως George Streit, ενώ σύγχυση υπάρχει και στις παραπομπές και στο ευρετήριο ονομάτων. Τα αναφέρω αυτά επειδή το βιβλίο είναι σημαντικότατο και αυτά τα προβλήματα δυσχεραίνουν την ανάγνωση της ελληνικής μετάφρασης.
Αναφορικά με το βιβλίο του Εμμ. Ρούκουνα να πω πως, αν και δεν το ’χω διαβάσει διεξοδικά, μού προκάλεσε αρνητική εντύπωση το εξής σημείο: στις σελ. 351-2 (εκδ. 1983) αναφέρεται ότι «ο Δημήτριος Γούναρης σε επιστολή του με ημερομηνία 23 Φεβρουαρίου 1921 επισήμανε στον Curzon τη συνεχή ενίσχυση των Τούρκων σε όπλα και χρήματα από μέρους της Ρωσίας» κλπ. «και ζητούσε παρόμοια ενίσχυση για την Ελλάδα από μέρους των Βρετανών». Στη συνέχεια λέει ότι «υπάρχει μία απάντηση του Curzon» η οποία «αναφέρει ότι πριν προβούμε σε ενέργειες πρέπει να περιμένουμε να συνέλθει νέα συνδιάσκεψη» αλλά - συνεχίζει ο Ρούκουνας - όπως είναι διατυπωμένη «μπορεί να ερμηνευθεί και ως οριστική εγκατάλειψη της Ελλάδος. Αντίθετα, ο Γούναρης θεώρησε διπλωματική νίκη το γεγονός ότι επιτέλους οι Βρετανοί δεν είχαν αντίρρηση να προχωρήσει ο ελληνικός στρατός σε νέες επιχειρήσεις κατά των Τούρκων». Και λέει ότι με βάση αυτό το «wishful thinking», όπως το χαρακτηρίζει, διεξήγαγε η Ελλάδα τις επιχειρήσεις το Μάρτιο και τον Ιούλιο-Αύγουστο 1921.
Φυσικά, καταλαβαίνει όποιος έχει μια μέτρια γνώση της Μικρασιατικής Εκστρατείας, πως πρόκειται για τη γνωστή απεγνωσμένη επιστολή Γούναρη έναν ολόκληρο χρόνο μ ε τ ά , οπότε η κατάσταση στο μέτωπο έχει αποτελματωθεί και όλες οι προσπάθειες δανεισμού έχουν αποτύχει. Και αυτό τεκμηριώνεται και από το ότι παραπέμπει ως πηγή για την επιστολή Γούναρη στον Μόστρα, σελ. XLIV, όπου αναφέρεται ΡΗΤΑ ότι πρόκειται για την επιστολή της 23ης Φεβρουαρίου 1 9 2 2 !!! Και, άρα, ακυρώνονται όλα τα σχόλια που κάνει στο σημείο αυτό το βιβλίο του Ρούκουνα. Ηθελημένο λάθος; Αβλεψία; Ό, τι και να ’ναι, ένα τέτοιο σημαντικό στοιχείο μειώνει, στα δικά μου μάτια, τουλάχιστον, την αξιοπιστία ενός βιβλίου, που διενέμετο (και ίσως διανέμεται ακόμη) ως πανεπιστημιακό σύγγραμμα.
(συνεχίζεται)
(συνέχεια από το αμέσως προηγούμενο σχόλιο)
ΑπάντησηΔιαγραφήΤο βιβλίο "Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι Εκλογές του 1920" του Νικολάου Βασιλείου είναι, φοβάμαι, λιγότερο μετριοπαθώς φιλοβενιζελικό απ’ ό, τι πιστεύει ο κ. Ζώρης, όσον αφορά κρίσεις και χαρακτηρισμούς. Αυτό φαίνεται και από το video που ο ίδιος ο συγγραφέας έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο:
https://www.youtube.com/watch?v=Yjmn0PRXNGU
Δυστυχώς στο εν λόγω video παραθέτει περισσότερο ιστορικοπολιτικές κρίσεις παρά αναλύει την μεθοδολογία με την οποία κατέληξε στο συμπέρασμά του για το ποιος πραγματικά συγκέντρωσε τις πιο πολλές ψήφους στις εκλογές του 1920. Όπως έχω αναφέρει και σε άλλο σχόλιο, το βιβλίο του κ. Βασιλείου είναι ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ στις βιβλιοθήκες μας για την τεχνοκρατική ανάλυση του εκλογικού αποτελέσματος!
Πάντως, εδώ θέλω να πω πως υπάρχει και άλλο ένα βιβλίο που καταλήγει σε παρόμοιο συμπέρασμα αλλά δεν ξέρω αν θα βρεθεί ποτέ στα ράφια των βιβλιοπωλείων γιατί ο συγγραφέας του πέθανε όταν το βιβλίο βρισκόταν στο τυπογραφείο. Πρόκειται για έργο του αείμνηστου Νίκου Πετσάλη – Διομήδη και την αναφορά την έχω βρει σε υποσημείωση βιβλίου των Βερέμη – Κολιόπουλου (μάλλον το «Νεότερη Ελλάδα. Μια ιστορία από το 1821»). Συγκεκριμένα, αναφέρουν πως, ερευνώντας τα αρχεία της Λέσχης Φιλελευθέρων, ο αείμνηστος ιστορικός (και κληρονόμος των αρχείων των πάππων του, Αλέξανδρου Διομήδη και Λεωνίδα Παρασκευόπουλου) κατέληξε στο συμπέρασμα πως η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσης» κέρδισε τις εκλογές με διαφορά 3%. Εδώ θα παραβώ την αρχική μου δέσμευση και θα πω πως ο Πετσάλης – Διομήδης είναι συγγραφέας δύο σημαντικών μελετών για την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε: πρόκειται για το Greece at the Paris Peace Conference, 1919, ΙΜΧΑ 1978 και το «Η Ελλάδα των δύο κυβερνήσεων, 1916-1917», Φιλιππότης, 1988.
Σχετικά με τη μελέτη του Μαυρογορδάτου «1915 Ο Εθνικός Διχασμός», αποτελεί, όπως λέει, εμμέσως πλην σαφώς, κι ο ίδιος σε σειρά συνεντεύξεών του αλλά και στον πρόλογο του βιβλίου, έργο «στρατευμένο» στην πολιτική επικαιρότητα της εποχής κατά την οποία εκδόθηκε (2015). Το ο «Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση - Οι Επίστρατοι του 1916» είναι απείρως αξιολογότερο έργο.
Και, επιπλέον, όσον αφορά ό, τι έχει εκδοθεί για τον Διχασμό την τελευταία πενταετία, τα βιβλία του Πλουμίδη «Τα Μυστήρια της Αιγηίδος» και του Ριζά «Το Τέλος της Μεγάλης Ιδέας» είναι απείρως αντικειμενικότερα και επιστημονικώς καλύτερα από το «1915» του Μαυρογορδάτου. Προσωπικά έχω μια ελαφρά προτίμηση στο βιβλίο του Σ. Ριζά ως προς τη συνολικότητα της οπτικής και της αφήγησης, αλλά το βιβλίο του Πλουμίδη είναι υποδειγματικό ως προς τις ερευνητικές του αρετές και κακώς δεν έχει προβληθεί και συζητηθεί περισσότερο.
(συνεχίζεται)
Πάντως από Πλουμίδη είχα διαβάσει το βιβλίο του, για την ελληνοβουλγαρική κρίση του 1925 και ως προς τις κρίσεις και την οπτική του, ήταν τουλάχιστον απογοητευτικό. Ελπίζω να μην είναι έτσι και τα έργο του για την Μικρασιατική εκστρατεία. ( Βασίλης )
ΔιαγραφήΑγαπητέ φίλε, δεν είναι όλα τα έργα του κάθε συγγραφέα ισάξια. Δες σε σχόλιο μου που ανέβασα λίγο νωρίτερα σήμερα μία βιβλιοκρισία στην οποία παραπέμπω σχετικά με το νεοεκδοθέν βιβλίο του Πλουμίδη «Μεταξύ Επανάστασης και Μεταρρύθμισης Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος και Βενιζελισμός (1909-1922)».
Διαγραφή(συνέχεια από το αμέσως προηγούμενο σχόλιο)
ΑπάντησηΔιαγραφήΓια το βιβλίο του Paxton Hibben, δυστυχώς στην πρόσφατη ελληνόγλωσση έκδοση υπήρξαν μετατροπές που είχαν στόχο να καταστήσουν πιο φιλοβασιλικό το ύφος του. Πιο χαρακτηριστική είναι η παράλειψη της αφιέρωσης του βιβλίου από τον συγγραφέα στον Κωνσταντίνο, πριν τον πρόλογο, ίσως επειδή ο (ακροαριστερός και φιλομπολσεβίκος) Hibben αναφέρει ότι «δεν πιστεύει στην υπόθεση των βασιλιάδων».
Γενικά, αυτό είναι ένα γενικότερο ζήτημα με τον Μπαρμπή: η εμπάθεια, που τον οδηγεί συχνά ακόμη και σε λεκτικές ασχημίες. Π.χ. τού είμαστε ευγνώμονες για τη μετάφραση, μετά από 70 χρόνια, του 5ου τόμου του Driault (ο «Πελασγός» το εξέδωσε πρώτη φορά το Μάρτιο του 1999 και όχι το 2000), αλλά πώς να το επικαλεστείς σε επιστημονική εργασία όταν περιέχει υβριστικούς χαρακτηρισμούς κατά του Βενιζέλου στις υποσημειώσεις του μεταφραστή;
Άλλο ένα πρόβλημα είναι η αμέθοδη παράθεση πηγών, όπως π.χ. στο τρίτομο «Μικρασιατικός Όλεθρος» ή το «Αλέξανδρος Α΄» - παρεμπιπτόντως, άλλα δύο αξιόλογα βιβλία για τον Διχασμό. Και είναι κρίμα, γιατί ο Μπαρμπής αξιοποιεί σημαντικές παλιές ελληνικές ή πολύτιμες ξένες αρχειακές πηγές που η mainstream ιστοριογραφία παρασιωπά, οι οποίες, όμως, έτσι, δεν γίνονται γνωστές στις σημερινές γενιές.
Κάπου εδώ, όμως, καλό θα ήταν να σταματήσω για να υπάρξει συζήτηση, αν και έχω κάποια πράγματα περαιτέρω να προσθέσω. Ελπίζω να μού δοθεί η ευκαιρία να τα αναφέρω στο διάλογο.
Και πάλι συγχαρητήρια στον κ. Ζώρη και στα istorikathemata!!!
Ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια, καθώς και για τις εύστοχες παρατηρήσεις, όσο και τις καίριες συμπληρώσεις πάνω στο άρθρο μου(εξαιρετική η αναφορά σας στον Νίκο Πετσάλη - Διομήδη). Να ενημερώσω μιας και το αναφέρατε, ότι δεν θα υπάρξει 2ο μέρος. Ο αριθμός 1 που βρίσκεται στον τίτλο του άρθρου, είναι απλώς η πρώτη υποσημείωση του κειμένου. Οπότε, με πολύ ενδιαφέρον θα ήθελα να ακούσω τα βιβλία που θέλετε να προτείνετε, τα οποία συμπληρώνουν τον κατάλογο που εξέθεσα στο άρθρο. Όσον αφορά τις παράτηρήσεις σας σχετικά με κάποιους συγγραφείς του καταλόγου, συμφωνώ μαζί σας σε όλα όσα γράψατε, απλά να τονίσω εκ νέου πως το κυριότερο κριτήριο ώστε να εντάξω κάποιο έργο στον κατάλογο, ήταν η προσκόμιση νέων στοιχείων ή/και η πρωτοτυπία ως προς την θεώρηση των πραγμάτων. Έτσι λοιπόν η αντικειμενικότητα των συγγραφέων είναι σε κάποιες περιπτώσεις προβληματική (όπως η περίπτωση του Βεντήρη που αναφέρω μέσα στο κείμενο). Όπως άλλωστε έγραψα στον επίλογο, ακόμη αναμένουμε να γραφτεί ένα έργο που θα κάνει επιτέλους την μεγάλη σύνθεση.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑλέξανδρος Ζώρης
Επιτρέψτε μου να προτείνω συμπληρωματικά και άλλους δύο σχετικούς με το θέμα τίτλους βιβλίων:
ΑπάντησηΔιαγραφή1919. ΤΟ ΜΕΤΕΩΡΟ ΒΗΜΑ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑ Χίμαιρα ή Νομοτέλεια; (Γ. Μικρούδης ΕΚΔ.: NEΦΕΛΗ)
Η ΕΛΛΑΣ ΜΕΤΑΞΥ ΔΥΟ ΠΟΛΕΜΩΝ 1923 - 1940 (Γρηγ. Δαφνής ΕΚΔ.: ΚΑΚΤΟΣ)
Ευχαριστούμε θερμά για το πολύτιμο "καύσιμο" του ιστολογίου σας, καλή συνέχεια!!
Ευχαριστώ για το σχόλιό σας. Το έργο του Δαφνή είναι βεβαίως κλασικό, ωστόσο αφορά την περίοδο του Μεσοπολέμου, με μία σύντομη αναφορά στις πρώτες σελίδες του, στη Δίκη των Εξ και τα παρελκόμενά της. Εκ των πραγμάτων λοιπόν δεν θα μπορούσε να συμπεριληφθεί στα βιβλία που παρουσιάζονται στο άρθρο.
ΔιαγραφήΑλέξανδρος Ζώρης
Θερμά συγχαρητήρια στον κ. Α. Ζώρη. Από τους κορυφαίους, αν όχι ο κορυφαίος βιβλιοκριτικός της νέας γενιάς και αυτό το υποστηρίζω μετά λόγου γνώσεως. Εξαιρετική εργασία και η παρούσα.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια, είναι τιμή μου να διαβάζω κάτι τέτοιο από εσάς.
ΔιαγραφήΠολύ καλό είναι και το βιβλίο του Χρήστου Βήττου " Ο Εθνικός Διχασμός Και η Γαλλική Κατοχή ". Με πολύ υλικό για τις αυθαιρεσίες των Βενιζελικών και των Γάλλων στην Βόρεια Ελλάδα και τα νησιά.
ΑπάντησηΔιαγραφήΧαίρομαι, κ. Ζώρη, και για την άμεση απάντηση στο σχόλιό μου και για το ότι το βρήκατε εποικοδομητικό! Αυτό το νόημα είχε, άλλωστε, και η κρίση μου επί της βιβλιογραφίας που παραθέτετε γιατί, επαναλαμβάνω, ξεκινάτε με το άρθρο σας και μία πολλή χρήσιμη κουβέντα πάνω στην ίδια τη βιβλιογραφία. Συνεπώς, δεν απορρίπτω κανένα από τα βιβλία που παραθέτετε, απλώς πιστεύω ότι με τα σχόλιά μου βοηθάω κι εγώ να ξεχωρίσει η «ήρα από το στάρι» ανάμεσα στους συγγραφείς, στα έργα ενός συγγραφέως και ακόμη και μέσα στο περιεχόμενο ενός βιβλίου. Φυσικά, και οι δικές μου κρίσεις κρίνονται!
ΑπάντησηΔιαγραφήΘα συνεχίσω αργότερα με κάποιες άλλες παρατηρήσεις. Προς το παρόν, ας αναφέρω κι εγώ, λοιπόν, κάποιους επιπλέον τίτλους:
- Επαμεινώνδας Μάλαινος, «Ιστορία των ξενικών επεμβάσεων», 7 τομο, αυτοέκδοση, τέλη δεκαετίας ’50- αρχές δεκ. ’60: δυστυχώς εξαιρετικά δυσεύρετο πλέον. Ήμουν τυχερός που βρήκα έναν τόμο σε παλαιοβιβλιοπωλείο και κανα-δυο στο scribd (υπήρχαν κι άλλοι αλλά τούς «κατέβασαν» πριν τούς «κατεβάσω»…). Πολύ καλό έργο, αντιβενιζελικής χροιάς, με τεκμηρίωση από βιβλία και εφημερίδες της εποχής.
- Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης «Μεταξύ Επανάστασης και Μεταρρύθμισης Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος και Βενιζελισμός (1909-1922)», εκδ. Πατάκης, Οκτώβριος 2020. Καινούργιο βιβλίο και από σχόλια που έχω δει στο fb, συνάγω ότι, παρά τη φιλοβενιζελική απόκλιση του συγγραφέα, επικρίνει τον Βενιζέλο για τους συχνά ακραίους χειρισμούς του στον Εθνικό Διχασμό. Εδώ μία κατατοπιστική βιβλιοκρισία:
https://avalonofthearts.gr/%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CE%BE%CF%8D-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%B1%CF%81%CF%81%CF%8D%CE%B8%CE%BC%CE%B9%CF%83/
- Βασίλης Κάρτσιος, «Οι αρχιτέκτονες του μικρασιατικού ολοκαυτώματος 1912- 1922», Ερωδιός, 2015. Στηρίζεται στη βιβλιογραφία του Μπαρμπή (και το παραδέχεται), την οποία και αξιοποιεί αρκετά ικανοποιητικά, καθώς και σε έρευνα σε πρόσφατα δημοσιευθέντα αρχεία, κάποια εξ αυτών διαθέσιμα και στο διαδίκτυο – και αυτή είναι η βασική αρετή του βιβλίου. Πάντως, τα συμπεράσματά του δεν είναι πάντα επαρκώς τεκμηριωμένα.
(συνεχίζεται)
(συνέχεια από το αμέσως προηγούμενο σχόλιο)
ΑπάντησηΔιαγραφή- Αθηνά Κακούρη, «Ουλάνοι στη Λάρισα», εκδ. Καπόν, 2018. Γενικά, η Κακούρη με αυτό και το αμέσως προηγούμενο βιβλίο της («Τα Δύο Βήτα», Καπόν, 2016) «επικαιροποίησε» και κατέστησε διαθέσιμη σε ένα ευρύτερο κοινό την αντιβενιζελική επιχειρηματολογία, που είχε «θαφτεί» από τη μεταπολιτευτική ιστοριογραφία. Πάντως, ενώ «Τα Δύο Βήτα» δεν προσφέρουν κάποιο νέο στοιχείο, αντίθετα οι «Ουλάνοι» παρέχουν στοιχεία της εποχής μας που τεκμηριώνουν κάποιους αντιβενιζελικούς ισχυρισμούς του Διχασμού και του Μεσοπολέμου. «Αμάρτημα» και των δύο βιβλίων το ότι εθελοτυφλεί στο θέμα της αλληλογραφίας Κάιζερ – Κωνσταντίνου/Γενικού Επιτελείου. Άλλο «αμάρτημα» είναι ότι μάλλον στηρίζεται στον Μπαρμπή και τη βιβλιογραφία του αλλά, αντίθετα με τον Κάρτσιο, το κρύβει!
- Το τελευταίο βιβλίο που παραθέτω δεν το ’χω δει καν ποτέ μου αλλά αποτελεί απωθημένο μου: Antoine Frangulis, “La Grèce et la crise mondiale”, 1926 (;) , 2 τ. Ζητώ συγγνώμη από τον κ. Ζώρη που το παραθέτω, καθ’ ότι δεν είναι γραμμένο στα ελληνικά, αλλά νομίζω το γεγονός ότι το βρίσκουμε στη βιβλιογραφία κάθε κλασσικού έργου για το θέμα με κάνει να πιστεύω πως είναι σημαντικό έργο. Νομίζω πως μπορούν να το επιβεβαιώσουν και αρκετοί σχολιαστές που έχουν αναφερθεί σε αυτό παλαιότερα. Αν έχω καταλάβει καλά, ο συγγραφέας, διπλωμάτης φίλος του Δημητρίου Γούναρη και, νομίζω, αντιπρόσωπος της Ελλάδος στην ΚτΕ το 1920-22, χρησιμοποίησε αρκετό πρωτογενές υλικό στο έργο του από τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών για να τεκμηριώσει τα αντιβενιζελικά και αντιανταντικά του επιχειρήματα. Διώχθηκε από την Επανάσταση του Πλαστήρα και έκτοτε εγκατέλειψε την Ελλάδα, πηγαίνοντας στο Παρίσι όπου ίδρυσε την Διεθνή Διπλωματική Ακαδημία, με πρωτοπόρο έργο στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (νομίζω έκλεισε πρόσφατα). Αν κάποιος έχει το βιβλίο ή έστω κάποιο άλλο του Φραγκούλη για την περίοδο αυτή, ας το «ανεβάσει» στο scribd ή όπου αλλού κι ας μας πληροφορήσει μέσω του site! Επίσης, αν υπάρχει κάπου διαθέσιμο στο διαδίκτυο, ας μάς υποδείξει πού. Και, τέλος, ας βρεθεί κάποιος καλός μεταφραστής και κάποιος φιλότιμος εκδότης να το βγάλει, επιτέλους, και στα ελληνικά!
Καλημέρα σας. Ευχαριστώ πολύ για τα αναφερόμενα βιβλία και ιδίως για το νέο του Πλουμίδη, το οποίο δεν είχε πέσει στην αντίληψή μου. Θα μπορούσατε να παραθέσετε κάποιο σύνδεσμο από αυτά τα προσφάτως δημοσιευθέντα αρχεία που χρησιμοποίησε ο Κάρτσιος και είναι ελεύθερα προσβάσιμα στο διαδίκτυο; Διότι με ενδιαφέρει πολύ το ζήτημα! Τέλος, να αναφέρω ότι έχω σε pdf όλους τους τόμους του Μάλαινου, οπότε, αν θέλετε να μου στείλετε μήνυμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση alexzoris@hotmail.com και θα σας τους στείλω όλους μέσω της εφαρμογής wetransfer.
ΔιαγραφήΑγαπητέ κ. Ζώρη, ζητώ συγγνώμη για την υπερβολικά καθυστερημένη απάντηση αλλά δεν μπόρεσα να βρω το βιβλίο του Κάρτσιου – πιθανόν να έχει παραπέσει κάπου ή να το έχω δανείσει κάπου που δεν μπορώ να θυμηθώ. Από μνήμης μπορώ να πω πως παραπέμπει στα αρχεία του Μόνιμου Υφ. Εξωτερικών της Βρετανίας που δημοσίευσε το 2005 το Foreign Office, τα οποία μπορεί, βέβαια, να τα γνωρίζετε ήδη:
Διαγραφήhttps://issuu.com/fcohistorians/docs/therecordsofthepermanentundersecret
Επίσης, εδώ θα βρείτε – αν, βέβαια, δεν τα έχετε ήδη εντοπίσει – τους 2 τόμους των Ημερολογίων του Στρατάρχη Ουίλσων, πηγή στην οποία συχνά παραπέμπει ο Κάρτσιος:
https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.38423
https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.38426/page/n7/mode/2up
Σας έχω ήδη στείλει σχετικό mail και σας ζητώ και πάλι συγγνώμη για την καθυστέρηση.
Ευχαριστώ πολύ για τους συνδέσμους. Θα επικοινωνήσω μαζί σας στο mail το συντομότερο δυνατόν.
ΔιαγραφήΑλέξανδρος Ζώρης
Μήπως γνωρίζει κανείς που μπορούμε να προμηθευτούμε πέρα από τη βιβλιοθήκη του ΙΜΧΑ το βιβλίο του Λεονταρίτη? Υπάρχει η δυνατότητα να βρεθεί σε pdf μορφή?
ΑπάντησηΔιαγραφήΕυχαριστώ εκ των προτέρων
Το βιβλίο του Λεονταρίτη πωλείται από το ΙΜΧΑ και ΜΟΝΟ σε μορφή .pdf γιατί σε κάποια πλημμύρα ...μούλιασαν τα αποθέματά τους! Πάρτε στο 2310 832143 για να σας το στείλουν ταχυδρομικά. Βέβαια, δεν ξέρω πόσο έχει επηρεαστεί το ωράριο και γενικά η λειτουργία τους λόγω κορωνοϊού.
ΔιαγραφήΑγαπητέ ΑΛ, καταπληκτικό άρθρο αλλά χωρίς να αναφέρεις αν είναι διαθέσιμα η εξαντλημένα
ΑπάντησηΔιαγραφήΞέρεις αν υπάρχουν έστω σε pdf τα απομνημονεύματα του Ζαβ?
Καλησπέρα, ευχαριστώ πολύ για το σχόλιό σας. Αρκετές φορές καθώς αναζητώ πληροφορίες για βιβλία σε διάφορες ιστοσελίδες, έχω διαπιστώσει ότι η πληροφορία για το αν είναι εξαντλημένο ή όχι κάποιο έργο, είναι ανακριβής! Ως εκ τούτου, νομίζω ότι ήταν καλύτερο που απέφυγα να αναφερθώ στο θέμα αυτό, διότι εγκυμονούσε τον κίνδυνο να γράψω κι εγώ με την σειρά μου κάτι ανακριβές. Τα απομνημονεύματα του Ζαβιτσιάνου υπάρχουν σε pdf εδώ https://dlscrib.com/download/80235330-2_5a7deb31e2b6f5204c8c2f7f_pdf
Διαγραφήκαθώς και στο www.scribd.com
Αν για οποιονδήποτε λόγο δεν μπορείτε να κατεβάσετε τα αρχεία, μπορείτε να μου στείλετε μήνυμα στο mail μου alexzoris@hotmail.com κι εγώ με την σειρά μου θα σας στείλω το pdf των απομνημονευματων μέσω της εφαρμογής wetransfer
Αλέξανδρος Ζώρης
Γνωρίζει κάποιος αν υπάρχει το βιβλίο του Μάλλωση για τον Γούναρη;
ΑπάντησηΔιαγραφήhttps://mega.nz/folder/I5tRCBYL#v9RY6A1rwppV9beShzNiZw
Διαγραφή@Ανώνυμος23 Δεκ 2020, 5:15:00 μ.μ.
ΔιαγραφήΣου είμαστε ΑΙΩΝΙΑ ΕΥΓΝΩΜΟΝΕΣ!!!
Ανώνυμε φίλε σε ευχαριστούμε για τη γενναιοδωρία σου, να μοιραστείς με τους υπολοίπους τη γνώση σου. και να ευχαριστήσω και τον συντάκτη Αλ. Ζ για την προθυμία του και βοήθεια του.
ΔιαγραφήΑγαπητέ κύριε Ζώρη και Φιλίστορα, καλημέρα σας.
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας εύχομαι καλή Χρονιά και ευτυχισμένο το 2021, με υγεία και κάθε προσωπική ευτυχία. Θα ήθελα πρώτα να συγχαρώ τον κύριο Αλέξανδρο Ζώρη για το εξαιρετικά εμπεριστατωμένο άρθρο του. Διαβάζω εδώ και αρκετό καιρό το ιστολόγιό σας και ειδικά τα άρθρα που αναφέρονται στον Εθνικό Διχασμό. Πρέπει δε να ομολογήσω το "αμάρτημά" μου ότι μου αρέσουν οι συχνές ιστορικές "κόντρες" μεταξύ του Φιλίστορα ή άλλων αναγνωστών με τον βενιζελικό χρήστη NF. Επιτρέψτε μου να σας εκθέσω μία σημαντική απορία μου επί του Εθνικού Διχασμού. Πρόκειται φυσικά για την αποβίβαση των στρατευμάτων της Αντάντ στην Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1915. Ο Ιωάννης Μεταξάς στην αρθρογραφία του με τον Βενιζέλο το 1934, υποστήριξε ότι τα στρατεύματα είχαν έρθει παράνομα στην Θεσσαλονίκη, με την σύμφωνη γνώμη του Βενιζέλου και χωρίς την έγκριση του βασιλιά και άνευ της ψήφισης ειδικού νόμου, όπως προβλεπόταν στο Σύνταγμα του 1911. Αντιθέτως, ο Βενιζέλος υποστήριζε ότι η αποβίβαση των ανταντικών στρατευμάτων έγινε με την γνώση και την έγκριση του βασιλιά Κωνσταντίνου. Την ίδια άποψη με τον Βενιζέλο διετύπωσε και ο Π. Ενεπεκίδης, ο οποίος παραθέτει στην σελ. 423 του βιβλίου του ένα τηλεγράφημα του πρεσβευτή της Αυστροουγγαρίας Ι. Σίλασσυ. Σύμφωνα με το τηλεγράφημα αυτό, ο βασιλιάς στις 13 Δεκεμβρίου του 1915 ομολόγησε στον πρεσβευτή Σίλασσυ ότι δεν θα ομολογούσε ποτέ ότι η κλήση των ανταντικών στρατευμάτων έγινε από τον Βενιζέλο και ότι ο ίδιος (ο βασιλιάς) ζήτησε απλώς η διαμαρτύριση της αποβίβασης να γίνει σε έντονο ύφος. Τι συμβαίνει τελικά;;; Ήξεραν ή δεν ήξεραν ο Κωνσταντίνος και η ελληνική βουλή για την αποβίβαση των Αγγλογάλλων;;;
Υ.Γ. Επίσης, θα ήθελα να γίνει στο μέλλον μία κατατοπιστική ανάρτηση για την υπόθεση με το τηλεγράφημα Πασσάρωφ και τα υποτιθέμενα τηλεγραφήματα της βασίλισσας Σοφίας και τις κατηγορίες περί "προδοσίας" των Ανακτόρων. Παρακαλώ να μου απαντήσει ή ο κύριος Αλέξανδρος Ζώρης ή ο ίδιος ο Φιλίστωρ.....
Ευχαριστώ θερμά!!!
Καλησπέρα κύριε Σπυρόπουλε, καλή χρονιά και σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια.
ΔιαγραφήΣχετικά με τα ερωτήματά σας έχω να απαντήσω τα εξής.
Για το αν ο Κωνσταντίνος έδωσε την άδεια στον Βενιζέλο να καλέσει τα στρατεύματα της Αντάντ, δεν έχουμε απολύτως ξεκάθαρη εικόνα στις πηγές. Παραθέτω τι γράφει για αυτό, ο συγγραφέας που κατά την γνώμη μου έχει μελετήσει διεξοδικότερα τα αρχεία και τις σχετικές πηγές και αναφέρομαι στον Γεώργιο Β. Λεονταρίτη και το βιβλίο του "Greece And The Great Powers 1914 - 1917". Γράφει λοιπόν στις σελίδες 219 - 220 "We do not have precise knowledge of the King's reaction to Venizelos' proposal. Venizelos maintained that the King gave his consent "to sound" the Allies on the matter, but the King subsequently denied this" και παραπέμπει στις εξής πηγές : Γεώργιος Στρέιτ, Εφημερίς των συζητήσεων της Βουλής, Γεώργιος Βεντήρης και Σπύρος Κοσμετάτος(Cosmin). Συνεχίζει παρακάτω λέγοντας "Apparently we are once again confronted with the same confused circumstances as in August 1914 and January 1915, when Venizelos made similar proposals for Greece's intervention". Αναλύει λίγο ακόμη το ζήτημα, αναφέροντας τους διαλόγους βάσει των παραπάνω πηγών και καταλήγει λέγοντας ότι "Although it is not possible to determine conclusively what was the King's reaction to Venizelos' proposal during their meeting, it is very unlikely that Constantine rejected Venizelos' suggestion as "categorically" as Streit maintains in his diary, for a refusal in principle would have led to a major disagreement and to Venizelos' resignation. It is more likely that the King adopted an equivocal attitude, giving Venizelos' proposal, at least, a tacit approval, until Streit helped him to change his mind in the afternoon. Apparently, neither man insisted upon a clear stand on the matter and Venizelos set out on a policy designed to present the King with a fait accompli. Events during the next few days amply support the latter hypothesis".
Όσον αφορά τον Ενεπεκίδη και την σελίδα 423 του βιβλίου του, η ακριβής διατύπωση της φράσης, είναι "Ο βασιλεύς μου είπεν, ότι δεν θα ομολογήση ποτέ, ότι ο Βενιζέλος εκάλεσε τα στρατεύματα της Αντάντ, διότι άλλως δεν θα του είναι εύκολον (του βασιλέως) να προβή εις διαμαρτυρίαν". Προσωπικά έτσι όπως αντιλαμβάνομαι την συγκεκριμένη φράση (μπορεί και να κάνω λάθος), ο Κωνσταντίνος απλώς παραδέχεται ότι τα στρατεύματα της Αντάντ ήρθαν κατόπιν προσκλήσεως Βενιζέλου, δεν αναφέρει δική του έγκριση και επισημαίνει όμως ότι δεν μπορεί να μιλήσει δημόσια για πρόσκληση από τον Βενιζέλο, διότι έτσι δεν θα μπορεί ο ίδιος να διαμαρτυρηθεί για παραβίαση της ελληνικής ουδετερότητας. Το σίγουρο πάντως είναι ότι νόμος για το συγκεκριμένο θέμα δεν ψηφίστηκε από την Βουλή, άρα πράγματι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 99 του τότε Συντάγματος!
Αλέξανδρος Ζώρης
Κύριε Σπυρόπουλε απαντώντας από στήθους. θΘα έλεγα ότι ο Βασιλιάς έδωσε την συγκατάθεσή του για τα Συμμαχικά στρατεύματα να έρθουν στη Θεσσαλονίκη ώστε να δωθεί βοήθεια στη Σερβία υπό δύο προϋποθέσεις. 1. Αυτά θα ήταν 120.000 οπλίτες όσοι προέβλεπε η συμφωνία της Ελλάδας με τη Σερβία. 2. Ότι τα στρατεύματα αυτά θα ήταν μητροπολιτικά και όχι αποικιακά. Ο Βενιζέλος θεώρησε τη συγκατάθεση του Βασιλιά ως δεδομένη ασχέτως των σημείων αυτών και απλώς προσπάθησε να εκμαιεύσει την καλύτερη δυνατή συμφωνία από τους Συμμάχους επί τη βάσει των 2 αυτών σημείων.
ΑπάντησηΔιαγραφήΌταν η συμφωνία έκλεισε και προφανώς δεν πληρούσε καμμία από τους όρους που είχαν τεθεί, το απόγευμα της ίδια ημέρας ο Βασιλιάς άλλαξε γνώμη και έστειλε τον αυλάρχη Μερκάτη στον Βενιζέλο ζητώντας να μην προχωρήσει η διαπραγμάτευση. Ο Βενιζέλος απάντησε ότι η συμφωνία είχε ήδη κλείσει και το θέμα θεωρείται λήξαν. λίγο μετά εξαναγκάστηκε σε παραίτηση.
Κατά τη γνώμη μου ο Βασιλιάς έθεσε όλες αυτές τις προϋποθέσεις νομίζοντας αφελώς ότι αφού οι Σύμμαχοι δεν θα μπορούσαν να τις ικανοποιήσουν και συνεπακόλουθα θα ναυαγούσαν οι διαπραγματεύσεις. Όταν κατάλαβε ότι το ζήτημα δεν έμπαινε στη βάση των ελληνικών θέσεων αλλά οι Σύμμαχοι ήθελαν επειγόντως να μετακομίσουν τα λείψανα του στρατού τους από την Καλλίπολη, προσπάθησε να ματαιώσει το αναπόφευκτο αλλά ήταν πλέον πολύ αργά.
Αγαπητε Φιλιστορα, μια διορθωση και μια παρατηρηση θα ηθελα να κανω. 150.000 (και οχι 120.000) ηταν οι προβλεπομενοι οπλιτες που επρεπε να στειλει η Σερβια βασει της ελληνοσερβικης συνθηκης. Οσον αφορα την παρατηρηση, αναρωτιεμαι, ειναι δυνατον ο Βασιλευς να ειχε αντιληφθει μεσα στην ιδια ημερα που ειχε μιλησει με τον Βενιζελο, οτι οι Αγγλογαλλοι δεν θα εστελναν αυτον τον αριθμο και αυτης της ποιοτητας (μητροπολιτικα και οχι αποικιακα) στρατευματα;
ΔιαγραφήΝαι το νούμερο δεν ήταν διασταυρωμένο το έγραψα από στήθους.
ΔιαγραφήΔεν έγραψα κάτι τέτοιο, ίσως υπονοήθηκε άθελά μου πάντως. Η υπαναχώρηση του Βασιλιά δεν είχε να κάνει με την μη τήρηση των όρων του. Είχε να κάνει με το γεγονός ότι κατάλαβε ότι μπορούσε τελικά να υλοποιηθεί η απόβαση γεγονός που δεν ήθελε επουδενί. Τους όρους τους έθεσε για να μην γίνει η απόβαση, όταν είδε όμως ότι αυτοί δεν εμπόδιζαν τις εξελίξεις θορυβήθηκε και προσπάθησε να τις εμποδίσει αμεσότερα. Όταν παραιτήθηκε ο Βενιζέλος και τον διαδέχτηκε ο Ζαΐμης, μετά την οριστική συντρβή των Σέρβων, ο Βασιλιάς και η κυβέρνηση ανέπτυξαν εργώδη προσπάθεια για να φύγει το εκστρατευτικό σώμα, παρέχοντας ένα σωρό διευκολύνσεις. Η συνέχεια απέδειξε ότι ο Βασιλιάς δεν ήθελε σε καμμία περίπτωση στρατεύματα της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη και μια σχετική συγκατάθεση του μόνο παραλογισμός θα ήταν. Άλλωστε η παρουσία της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη οδήγησε μακροπρόθεσμα στην εκθρόνισή του....
Η πιο αξιόπιστη πηγή νομίζω είναι ο Ζαβιτζιάνος γιατί και τα έζησε αλλά και έγραψε απο απόσταση χωρίς να προσδοκά όφελος. Ο ίδιος αναφέρει "ούτε πιστεύω ότι ο Βενιζέλος ενήργησε χωρίς βασιλικήν έγκριση" και συμπληρώνει "πιστεύω ότι ο Κωνσταντίνος περιορίσθη σε μισόλογα των οποίων επωφελήθη ο Βενιζέλος" Για το άρθρο 99 του Συντάγματος ο ίδιος σχολιάζει "ότι προυποθέτει ομαλότητα περιστάσεων". γ.
ΑπάντησηΔιαγραφήΔεν θα έλεγα πως ο Ζαβιτσιάνος είναι πολύ αξιόπιστη πηγή. Σε κάθε θέμα προσπαθεί να δικαιολογήσει τις πολιτικές του Βενιζέλου με πολύ γενικά επιχειρήματα του τύπου -είχε καλές προθέσεις, πίστευε ότι θα εξυπηρετούσε το συμφέρον της χώρας κλπ. Και ειδικά για την εκστρατεία στα Δαρδανέλια, που ούτε λίγο ούτε πολύ λέει πως μια χώρα πρέπει να πολεμάει ακόμα και αν είναι σίγουρη η αποτυχία ! Γενικά αν και αποδοκιμάζει τις βενιζελικές ακρότητες είναι πολύ πιο κοντά στην Βενιζελική θεωρία. Επίσης έχει μια εμφανή αντιπάθεια προς τον Μεταξά μάλλον λόγω της μετέπειτα αποτυχημένης συνεργασίας τους.
ΔιαγραφήΚαλησπέρα και στους δυό σας. Τα απομνημονεύματα πρωταγωνιστών (ή και δευτεραγωνιστών) των εκάστοτε εξεταζόμενων ιστορικών περιόδων, είναι εξ ορισμού θα λέγαμε, όχι και τόσο αντικειμενικά! Ως εκ τούτου, τα μελετάμε, διότι αποτελούν πρωτογενείς πηγές, αλλά τα μελετάμε πάντα σε αντιπαραβολή με άλλα απομνημονεύματα και κυρίως σε αντιπαραβολή με επίπλεον στοιχεία και πηγές (π.χ. ημερολόγια, διπλωματικά έγγραφα, στρατιωτικά έγγραφα, πρακτικά κοινοβουλίων, ημερήσιος τύπος κλπ).
ΔιαγραφήΩστόσο, είναι γεγονός πως τα απομνημονεύματα του Ζαβιτσιάνου για την περίοδο του Εθνικού Διχασμου, είναι από τα πιο αναλυτικά και σχετικώς πιο αντικειμενικά που μπορεί να βρει κάποιος στην αντίστοιχη βιβλιογραφία. Αύτος ήταν και ο λόγος που τα συμπεριέλαβα τόσο στο άρθρο μου, όσο και στο πρόσφατα εκδοθέν βιβλίο μου.
Αλέξανδρος Ζώρης
Αγαπητέ κύριε Ζώρη και Φιλίστορα καλησπέρα σας,
ΑπάντησηΔιαγραφήΝα με συγχωρείτε που καθυστέρησα τόσο να σας απαντήσω, αλλά είμαι πρωτοετής φοιτητής και είναι περίοδος εξετάσεων. Ευχαριστώ τόσο εσάς, όσο και τον Φιλίστορα για την απάντησή σας. Θα ήθελα, εάν είναι δυνατόν να μου λύσετε δύο ακόμα απορίες:
Η πρώτη φυσικά αφορά την υπόθεση με το περίφημο τηλεγράφημα Πασσάρωφ. Πώς γίνεται ο Ιωάννης Μεταξάς στην αρθρογραφία του με τον Βενιζέλο το 1934 να ισχυρίζεται ότι ο Βενιζέλος πλαστογράφησε και κατασκεύασε το δήθεν τηλεγράφημα του βασιλιά Κωνσταντίνου προς τον Βούλγαρο πρωθυπουργό Ραδοσλαύωφ και το εξέδωσε στην Λευκή Βίβλο του Υπ.Εξ. το 1917, σύμφωνα με το οποίο η Ελλάδα θα έμενε ουδέτερη και σε περίπτωση βουλγαρικής επιθέσεως προς την Σερβία (με ταυτόχρονη παύση του Βενιζέλου για να μην κηρύξει πόλεμο στην Βουλγαρία), ενώ ο Ενεπεκίδης να ισχυρίζεται ότι πράγματι το τηλεγράφημα ήταν γνήσιο;;; Και από την άλλη, πώς γίνεται ο ίδιος ο βασιλιάς Κωνσταντίνος να ισχυρίζεται στον Αυστριακό πρεσβευτή Σίλασσυ ότι έτσι προδίδει την χώρα του;;; Δηλαδή, με βάση τα λεγόμενα του Ενεπεκίδη, ο βασιλιάς συμβούλευσε εμμέσως τον Βούλγαρο πρέσβη να επιτεθεί η Βουλγαρία στην Σερβία και η Ελλάδα να έμενε ουδέτερη, με αντάλλαγμα την μη κατάληψη της Γευγελής και της Δοϊράνης από βουλγαρικά στρατεύματα..... . Θα σας ήμουν ευγνώμων εάν μπορούσατε να με βοηθήσετε.... . Από την άλλη, σύμφωνα πάντα με τον Ενεπεκίδη, ο βασιλιάς ήθελε να παύσει τον Βενιζέλο πριν ακόμα αποβιβασθούν οι Αγγλογάλλοι και απλώς έψαχνε αφορμή.... Αλήθεια; Ψέμα; Ποιος ξέρει....
Υ.Γ.1. Θα παρακαλούσα τον Φιλίστορα ή κάποιον άλλον να γράψει στο μέλλον ένα άρθρο για τα υποτιθέμενα τηλεγραφήματα της βασίλισσας Σοφίας που εκδόθηκαν στην Λευκή Βίβλο του 1917.
Υ.Γ.2. Στον κατάλογο των βιογραφιών των δύο πρωταγωνιστών του Εθνικού Διχασμού, θα ήθελα να προσθέσω ένα ακόμα βιβλίο που αφορά τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Πρόκειται φυσικά για το βιβλίου του καθηγητή Γιώργου Μαυρογορδάτου "Τα γράμματα στην Πάολα: Τι μας λένε για τον Κωνσταντίνο Α΄", καθώς επίσης και το βιβλίο του πρίγκιπα Νικολάου της Ελλάδος "Ο βασιλεύς Κωνσταντίνος και ο Εθνικός Διχασμός". Ελπίζω σε ένα επόμενο άρθρο σας να τα συμπεριλάβετε και αυτά ;)
Ευχαριστώ θερμά για τον χρόνο σας και την υπομονή σας! Καλή συνέχεια! :)))
Αγαπητέ κύριε Σπυρόπουλε, το ζήτημα "τηλεγράφημα Πασσάρωφ" έγκειται στο εξής: Προφανώς και υπήρξε το τηλεγράφημα που βλέπουμε στο βιβλίο του Ενεπεκίδη, το πρόβλημα όμως είναι ότι ποτέ δεν κατανόησα γιατί ο Ενεπεκίδης θεώρησε πως ο Μεταξάς ψεύδεται σε αυτό το θέμα! Ο Μεταξάς αναφέρεται σε "τηλεγράφημα Πασσάρωφ" που περιέχεται στην Λευκή Βίβλο και το οποίο έχει διαφορετική ημερομηνία από αυτό του Ενεπεκίδη (με ένα μήνα διαφορά και αυτό έχει μεγάλη σημασία για τυχόν λήψη αποφάσεων από τηνΒουλγαρία), ενώ και το περιεχόμενο των δύο τηλεγραφημάτων έχει σημαντικές διαφορές, με το τηλεγράφημα της Λευκής Βίβλου να είναι φυσικά πιο "ενοχοποιητικό" για τον Βασιλέα Κωνσταντίνο! Ο Μεταξάς στην αρθρογραφία του αναπτύσσει συγκεκριμένη και αναλυτική επιχειρηματολογία σχετικα με τα "τηλεγραφήματα Πασσάρωφ"(πληθυντικός διότι όντως κυκλοφορούσαν διάφορα πλαστά) και είναι κρίμα που ο Ενεπεκίδης την προσπέρασε αυτή την επιχειρηματολογία τόσο έυκολα...
ΔιαγραφήΣχετικά με τα προτεινόμενα βιβλία που αναφέρατε, αρχικά να σας ευχαριστήσω για την αναφορά τους. Να παρατηρησω πάντως ότι το βιβλίο του Μαυρογορδάτου δεν αποτελεί κάποια πλήρη βιογραφία του Βασιλέως Κωνσταντίνου (αν και μέσω αυτών των γραμμάτων μαθαίνουμε διάφορα από την ζωή του), άρα δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στην υποκατηγορία βιβλίων την οποία παρέθεσα (που όπως και νά'χει, θεώρησα ότι έπρεπε να είναι συνοπτική, λόγω του ότι το κυρίως θέμα του άρθρου ήταν ο Εθνικός Διχασμός και όχι ο βίος πρωταγωνιστών του, άρα εκ των πραγμάτων όφειλα να αναφέρω τα απολύτως απαραίτητα βιβλία). Το βιβλίο του πρίγκηπα Νικολάου δεν έτυχε να το διαβάσω έως τώρα, αλλά αναζητώντας περί αυτού στο διαδίκτυο και διαβάζοντας το εκδοτικό σημείωμα του οίκου από τον οποίο κυκλοφόρησε, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τα "Πολιτικά Απομνημονεύματα" του πρίγκηπα, που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Πρωία από τις 21 Μαίου 1928 και εφεξής. Αν το συμπέρασμά μου είναι σωστό, τότε το βιβλίο αυτό επίσης δεν ανήκει στην κατηγορία των βιογραφιών των προσώπων αυτών.
Αλέξανδρος Ζώρης
Αγαπητέ κύριε Ζώρη καλησπέρα σας και πάλι!
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας ευχαριστώ για την απάντησή σας. Μία μικρή παρατήρηση μόνο. Το βιβλίο του πρίγκιπα Νικολάου δεν συμπεριλαμβάνεται στην κατηγορία των βιογραφιών, αλλά στην γενικότερη κατηγορία των απομνημονευμάτων-μαρτυριών προσώπων που έζησαν τον Εθνικό Διχασμό. Να είστε καλά! :)
Επίσης, για να μην το ξεχάσω, θα ήθελα να μου πείτε πού μπορώ να αγοράσω αντίτυπο της "Λευκής Βίβλου" που εκδόθηκε το 1917; Με ποιον τίτλο να αναζητήσω το βιβλίο στα βιβλιοπωλεία; Εάν γνωρίζετε, να μου απαντήσετε σας παρακαλώ. Καλό σας βράδυ και συγγνώμη για την ενόχληση.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚαλημέρα κύριε Σπυρόπουλε. Ο επίσημος τίτλος της Λευκής Βίβλου είναι "Διπλωματικά Έγγραφα 1913 - 1917, Ελληνοσερβική Συνθήκη Συμμαχίας, Εισβολή Γερμανοβουλγάρων εις Μακεδονίαν" και εκδόθηκε το 1917 από το Υπουργείο Εξωτερικών. Το ίδιο έτος εκδόθηκε και το λεγόμενο "Συμπλήρωμα", το οποίο φέρει τον ίδιο τίτλο με το παραπάνω, προσθέτοντας στο τέλος και την λέξη "Συμπλήρωμα", εντός παρενθέσεως. Στο Συμπλήρωμα είναι που θα βρείτε τα επίμαχα, υποτιθέμενα τηλεγραφήματα της Βασίλισσας Σοφίας. Το 1920 επανεκδόθηκαν σε έναν ενιαίο τόμο τα δύο προηγούμενα, μαζί με κάποιες αλλαγές. Πιθανόν να μπορείτε να εντοπίσετε αυτά τα βιβλία σε κάποιο παλαιοβιβλιοπωλείο, αλλά γενικά είναι αρκετά δύσκολο νομίζω. Επειδή τυχαίνει να έχω και τις τρεις εκδόσεις σε μορφή pdf, αν θέλετε, μπορώ να σας τα στείλω μέσω της εφαρμογής wetransfer. Στείλτε μου ένα μήνυμα εφόσον το επιθυμείτε, στην ηλεκτρονική διεύθυνση alexzoris@hotmail.com
ΔιαγραφήΑλέξανδρος Ζώρης
Επανέρχομαι μετά από απουσία ενός και πλέον χρόνου στο εξαιρετικό άρθρο του κυρίου Αλέξανδρου Ζώρη, του οποίου το πρόσφατο βιβλίο για τον Εθνικό Διχασμό 1915-1967 (προσωπικά δεν το έχω αγοράσει ακόμα) πιστεύω πως θα ανοίξει νέους δρόμους στην έρευνα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Το θέμα στο οποίο θέλω να αναφερθώ στο σχόλιό μου αυτό αφορά μία "άγνωστη" στους πολλούς ιστορία του Εθνικού Διχασμού: Πρόκειται φυσικά για την περίπτωση των δύο γερμανικών υποβρυχίων με τους 4 Έλληνες αξιωματικούς από το Γκέρλιτς που εστάλησαν στην Ελλάδα τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1918 για να μεταφέρουν εντολές του εξόριστου Κωνσταντίνου προς τον βασιλέα Αλέξανδρο... Προσφάτως έπεσε στην αντίληψή μου ένα βιβλίο για το θέμα, το "Η ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΥΠΟΒΡΥΧΙΟΥ (1918-1920), ΕΝΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ" (2016) του Δημητρίου Στ. Φεσσά (https://www.politeianet.gr/books/9786185209070-fessas-st-dimitrios-kapon-i-upothesi-tou-deuterou-upobruchiou-1918-1920-262331). Προσφάτως τελείωσα το βιβλίο του Ενεπεκίδη "Η Δόξα και ο Διχασμός", στο οποίο ο Ενεπεκίδης συνδέει την αποστολή αυτών των αξιωματικών με μία σειρά από στάσεις και κινήματα που έλαβαν χώρα στα συντάγματα Λιβαδειάς και Λαμίας τον Ιανουάριο και τον Μάρτιο του 1918...
ΑπάντησηΔιαγραφήΓενικότερα αγαπητοί Φιλίστωρ και κύριε Ζώρη, θα ήταν καλοδεχούμενο να γραφτεί στο προσεχές μέλλον κάποιο άρθρο για αυτήν την υπόθεση κατασκοπείας (και προδοσίας αν θέλετε...), αλλά και στις ανταρσίες της περιόδου 1918-1920, όπως αυτές της Λιβαδειάς και της Λαμίας. Ευχαριστώ για μία ακόμα φορά για την φιλοξενία!
Καλό θα ήταν να υπάρχει πολλή προσοχή σε ότι έχει πει ο εμπαθής Ενεπεκίδης ( Πασσάρωφ ένα καλό παράδειγμα). Επίσης αστείο να μιλάμε για προδοσίες όταν έχουν αποκαλυφθεί εδώ και χρόνια οι συνεννοήσεις Βενιζέλου -Γάλλων.
Διαγραφή" O λαός των απατεώνων και των αφαιρετζήδων αν πεινάσει θα αναγκαστεί να διώξει τον βασιλέα του. " Μέρος από αυτήν την επιστολή έχει δημοσιεύσει ο πρόεδρος Πουανκαρε στα απομνημονεύματα του.
ΔιαγραφήΑγαπητέ κύριε Σπυρόπουλε ευχαριστώ θερμά για τα καλά σας λόγια σχετικά με το βιβλίο μου. Δεν νομίζω παρολά αυτά ότι έχω την ικανότητα να ανοίξω νέους δρόμους στην έρευνα! Η πρόθεσή μου ήταν απλώς να βοηθήσω τους δυνητικούς αναγνώστες και μελετητές της Ιστορίας μας, να βάλουν σε μια τάξη στο μυαλό τους, το τι υπάρχει και τι αξίζει ως προς την βιβλιογραφία για τις δύο περιόδους με τις οποίες καταπιάστηκα, μιας και ο όγκος αυτής της βιβλιογραφίας είναι ιδιαίτερα μεγάλος! Ελπίζω να τα κατάφερα και να φανεί χρήσιμο το βιβλίο μου σε όλους.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠάντως αν το καινούργιο βιβλίο του Δορδανά είναι σαν κάποια σχετικά άρθρα του σε σελίδες του διαδικτύου τότε.... Βλέπουμε και πάλι τα ίδια και τα ίδια . Συνωμότης και δήθεν διπρόσωπος Βασιλιάς , Βασίλισσα Σοφία που συνωμοτεί και χειραγωγεί τον Κων/νο, επίστρατοι που δεν ακολουθούν για ιδεολογία αλλά για γερμανικά χρήματα ( μα όλοι πια ; ), Μεταξάς υποχείριο του Γερμανού ακόλουθου κλπ κλπ. Δηλαδή κλισέ φιλοβενιζελικών υμνητών και αριστερών που αναπαράγονται εδώ και δεκαετίες σαν από καρμπόν.
ΑπάντησηΔιαγραφήΜπορείς να δώσεις λινκ από αυτά τα άρθρα του Δορδανά;
Διαγραφήhttps://clioturbata.com/%ce%b1%cf%80%cf%8c%cf%88%ce%b5%ce%b9%cf%82/dordanas-greek-national-schism/
ΔιαγραφήΠαραθέτω κι εγώ ένα ενδιαφέρον podcast του Δορδανά στη Lifo για τους «Αργυρωνήτους»:
Διαγραφήhttps://www.lifo.gr/podcasts/vivlia-kai-suggrafeis/o-baronos-kataskopos
Το podcast, πάντως, αλλά και εν γένει η παρουσίαση του βιβλίου στον Τύπο, αναλώθηκε στο πρόσωπο του Σενκ και στο πόσο π.χ. καλοπέρασε με το ωραίο φύλο στην Αθήνα ενώ η εντύπωση που δόθηκε είναι πως μόνο η γερμανική πλευρά είχε πράκτορες ή εξαγόραζε πολιτικούς, δημοσιογράφους κλπ. Βέβαια, στο συγκεκριμένο ηχητικό λέει σε κάποιο σημείο ο Δορδανάς πως κι η αντίπερα όχθη έκανε τα ίδια αλλά η αναφορά του «πνίγηκε» από την έμφαση στην γερμανική κατασκοπευτική δράση και μόνο.
Και μία σημείωση: και στο ηχητικό της Lifo και στο άρθρο του στο clioturbata, που παραθέτει ο προηγούμενος σχολιαστής, θα δείτε πως ο Δορδανάς προαναγγέλλει έκδοση του ημερολογίου του Γερμανού στρατιωτικού ακολούθου στην Ελλάδα, του Ερνστ φον Φάλκενχάουζεν, και μας πληροφορεί πως τώρα μεταγράφεται στα γερμανικά από τον Βάιο Καλογριά και τον …Heinz Richter στα σύγχρονα γερμανικά. Απορία: Τι γνώμη να έχει, άραγε, ο Δορδανάς για το βιβλίο του Richter για τα ρωσικά αρχεία και δη για όσα λέει για την πλαστότητα των επιστολών της Σοφίας που περιέχει η Λευκή Βίβλος;