Γράφει ο Κώστας Καζαμιάκης, Αρχιτέκτων, Ιστορικός Αρχιτεκτονικής, Ιστορικός Τέχνης.
Ο Καπετάν Μιχάλης είναιτο κορυφαίο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε λίγα χρόνια πριν τον θάνατο του συγγραφέα και έχει μεταφραστεί σε 28 γλώσσες. Τα γεγονότα αναφέρονται στον ξεσηκωμό του 1889. Κεντρικός ήρωας είναι ο καπετάν Μιχάλης που μένει ασυμβίβαστος, επιθετικός, απρόσιτος, αγέλαστος, άγριος, ανυπόταχτος, στιφύς, μαυροντυμένος και αξύριστος μέχρι να ελευθερωθεί η Κρήτη, όπως δήλωνε ο ίδιος. Ο τόπος της δράσης του μυθιστορήματος είναι μερικά χωριά και κοντινές περιοχές του Ηρακλείου αλλά και το ίδιο το Ηράκλειο που ο Καζαντζάκης το αναφέρει με τ` όνομα Μεγάλο Κάστρο. Ακουγόταν όμως και ως Χάνδακας, ως Χώρα, αλλά και ως Κάντια( Candia). Τα 5 αυτά ονόματα( Ηράκλειο, Μεγάλο Κάστρο, Χάνδαξ, Κάντια, Χώρα) πολλές φορές ήταν σε ταυτόχρονη χρήση από τους Ηρακλειώτες, τους χωρικούς και τους αλλοδαπούς.
Κάθε αναφορά στα γεγονότα ή σε αγωνιστές του 1821, στις 541 σελίδες του μυθιστορήματος «Ο καπετάν Μιχάλης», μεταφέρεται, επί λέξει, στα 10 αποσπάσματα που ακολουθούν.
1. Ο άνθρωπος... εξακολουθεί με πίστη και με πείσμα να κυνηγάει το αδύνατο, τότε γίνεται το θάμα,.. το αδύνατο γίνεται δυνατό.
Το ελληνικό γένος αν σώθηκε ως τα σήμερα, αν επέζησε ύστερα από τόσους εχθρούς- εξωτερικούς κι εσωτερικούς, προπάντων εσωτερικούς- ύστερα από τόσους αιώνες κακομοιριά, σκλαβιά και πείνα, το χρωστάει όχι στη λογική- θυμηθείτε τους τρεις εμποράκους που ίδρυσαν τη Φιλική εταιρεία, θυμηθείτε το 21- Το χρωστάει στο θάμα. Στην ακοίμητη σπίθα που καίει μέσα στα σωθικά της Ελλάδας. Ευλογημένη η σπίθα αυτή που αψηφάει τις φρόνιμες συμβουλές της λογικής, κι όταν φτάσει το Γένος στα χείλια του Γκρεμού, βάζει φωτιά σε ολόκληρη την ψυχή και φέρνει το θάμα. Στα θάματα χρωστάει η Ελλάδα τη ζωή της.
Πατρίδα, πατρίδα, αναστενάζει ο Μακρυγιάννης, ήσουνα άτυχη από ανθρώπους να σε κυβερνήσουν! Μόνος ο Θεός… σε κυβερνεί και σε διατηρεί ακόμη! Αλήθεια μόνο ο Θεός, μόνο η σπίθα, τη στιγμή που κιντυνεύει σε μια μεριά της Ελλάδα να σβήσει, πετιέται σε μιαν άλλη και γίνεται πυρκαγιά. Νίκος Καζαντζάκης, «Ο καπετάν Μιχάλης», πρόλογος σ.10.
2. Από πολύ νωρίς… είχαμε ψυχανεμιστεί πως στον κόσμο τούτον δυο μεγάλες δυνάμεις παλεύουν: Ο Χριστιανός κι ο Τούρκος, το Καλό και το Κακό, Η Ελευθερία κι η Τυραννία, και πως η ζωή δεν είναι παιχνίδι, είναι αγώνας. Πρόλογος σ.7.
3. Υπάρχει στον κόσμο τούτον ένας μυστικός νόμος- αν δεν υπήρχε, ο κόσμος θα ήταν από χιλιάδες χρόνια χαμένος- σκληρός κι απαραβίαστος: το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάται… η ελευθερία είναι το πιο ακριβαγόραστο αγαθό, δε δίνεται δωρεάν μήτε από τον άνθρωπο μήτε από τον Θεό. Πηγαίνει από χώρα σε χώρα, όπου τη φωνάζουν, από καρδιά σε καρδιά, ανύπνωτη, ανυπόταχτη, χωρίς συμβιβασμό. Πρόλογος σ.11.
4. Η τύχη μας έχει τους Έλληνες, λέει πάλι ο Μακρυγιάννης, πάντοτε ολίγους… παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θεριά πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε. Τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Αυτή τη μαγιά τήνε λέω σπίθα. Είναι η σπίθα που καίει αθάνατη μέσα στα σωθικά της Ελλάδας. Πρόλογος, σ.12.
5. Ο Άγιος Καραΐσκος. Βαριά σιωπή πλάκωσε το σπίτι. Ο καπετάν Μιχάλης σηκώθηκε, έβαλε πάλι το μεϊτάνι*1, έδεσε δυο γύρους το μαύρο μαντήλι στο κεφάλι του, τράβηξε κατά την πόρτα. Ζυγάρισε( ζύγιασε) τη γνώμη του, κοντοστάθηκε, έριξε γρήγορη ματιά γύρα του, οι αγωνιστές του `21 φέγγριζαν ολόγυρα στους τοίχους, με τα` άρματα, τα φισεκλίκια, τις κουμπούρες. Τα μουστάκια τους ήταν στριμμένα σα σκοινιά, τα μαλλιά τους έπεφταν στους ώμους…
Κάμποσην ώρα ο καπετάν Μιχάλης αποξεχάστηκε, τους κοίταζε και τους χαιρετούσε έναν ένα*2. Δεν κάτεχε καλά τα ιστορικά τους, που πολέμησαν, τι ανδραγαθίες έκαμαν, από πού κρατούσε η σκούφια τους, - Ρουμελιώτες, Μοραΐτες, Νησιώτες, Κρητικοί. Μα μήτε και νοιάζουνταν, ένα μονάχα κάτεχε: πως όλοι τούτοι πολέμησαν τον Τούρκο, κι αυτό του έφτανε. Όλα τ` άλλα είναι για τους δασκάλους.Σ` έναν αγωνιστή μπροστά έκαιγε ένα καντηλάκι, σα να ήταν ιερό κόνισμα. Κι όποιος έμπαινε και τον ρωτούσε το γιατί: - Είναι ο Άγιος Καραΐσκος, αποκρίνουνταν ξερά κι έκοβε την κουβέντα. Ετούτος ( ο Καραϊσκάκης) ήταν καπετάνιος του παππού του, του Ντελή-Μιχάλη. Μια νύχτα που `ταν ταμπουρωμένοι οι Έλληνες στο Φάληρο, κοντά στην Αθήνα, κι είχαν στήσει αντίκρα οι Τουρκαλάδες τα τσαντίρια τους, ο παππούς (του καπετάν Μιχάλη), μέθυσε. Ο αρχηγός( Καραϊσκάκης) είχε βγάλει διαταγή, κανένας μην κουνήσει από το ταμπούρι του, ωσότου καταφτάσουν το πρωί κι άλλοι καπεταναίοι. Λίγοι ήταν, μαθές, οι χριστιανοί, χιλιάδες οι Τούρκοι. Μα ο παππούς του( ο Ντελή- Μιχάλης) μέθυσε μαζί και με άλλους Κρητικούς- ποιος μπορούσε να τους κάμει ζάφτι; Χίμηξαν όξω από τα ταμπούρια τους, μπήκαν στα τούρκικα τσαντίρια, άρχισαν τις κουμπουριές… Πιάστηκαν χριστιανοί και Τούρκοι πριν της ώρας κι ο Καραϊσκάκης σκοτώθηκε.
Τον πήρε στο λαιμό του, τον πήρε στο λαιμό του… μουρμούρισε ο καπετάν Μιχάλης. Δεν πειράζει. Κι ο παππούς μου σκοτώθηκε. Όλοι θα σκοτωθούμε. σ.48.
*1.Το μεϊτάνι μπαίνει πάνω από το γελέκι. Έχει μανίκια, και είναι ανοιχτό.
*2. Ο αδούλωτος και αγέλαστος καπετάν Μιχάλης στέκει μπροστά στις ζωγραφιές των ηρώων του 1821 και τους χαιρετά έναν- ένα, όπως κάνουμε συχνά στις εικόνες των αγίων. Μια τελετουργία, μιαπράξη συμβολική, επικοινωνιακή. Μπροστά στην εικόνα του Καραϊσκάκη καίει μέρα νύχτα ένα καντηλάκι για τον αναπαημό( ανάπαυση) της ψυχής του ήρωα, του άγιου ήρωα. Ο καπετάν Μιχάλης «πνίγεται» από την αδικία, οι κρητικοί δεν ησύχασαν λεπτό στα χρόνια της τουρκοκρατίας, έπραξαν το σωστό, πάλευαν χωρίς σταματημό να διώξουν από την Κρήτη το κακό, και το κακό αυτό ήταν η Τουρκιά. Μένουν όμως στη σκλαβιά γιατί όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Τουρκία θεωρούν την Κρήτη το στρατηγικότερο τόπο στη Μεσόγειο και όλα αυτά τα` αρπακτικά όρνια την έχουν βάλει στο μάτι. Αυτό επιβεβαιώθηκε και στον Β! παγκόσμιο πόλεμο( με τη δόλια στρατηγική του Τσώρτσιλ) και δυστυχώς φτάνει στις μέρες μας, στα 2020, με τα άθλια και παράνομα σχέδια των Τούρκων για γεωτρήσεις και άλλες παράλογες απαιτήσεις.
6. Σκυμμένος σ` ένα χοντρό βιβλίο, μελετούσε το μεγάλο σηκωμό του `21 και σάστιζε ο νους του- τι αδερφοφαγωμάρες, τι κλεψιές και προδοσιές, και συνάμα, από τους ίδιους αγωνιστές, τι `ταν εκείνες οι αντραγαθιές της ράτσας μας, η λεβεντιά, ο έρωτας της λευτεριάς, το θεϊκό νταηλίκι! Κάθε τόσο ο Τίτυρος έβγαζε και σκούπιζε τα ματογυάλια του, θαρούσε πως αυτά του `φταιγαν και θάμπωναν τα γράμματα και δεν έβλεπε, μα ήταν τα μάτια του που βούρκωναν,..σ.54.
Ο Τίτυρος, αδελφός του καπετάν Μιχάλη, δάσκαλος, αδύναμος, δειλός και διστακτικός, μεταμορφώνεται σιγά-σιγά σε άξιο πολεμιστή. Το Τίτυρος είναι παρατσούκλι που του κόλλησαν όταν ρώτησε τον πατέρα του, τον καπετάν Σήφακα: Τι τυρός είναι αυτός πατέρα; Τι τυρός, Τίτυρος. Μια κουβέντα αρκεί για ένα νέο όνομα, τόσο δυνατό που το κανονικό όνομα δεν αναφέρεται ποτέ πια. Να θυμηθούμε πως και ο καπετάν Μιχάλης είχε το παρατσούκλι καπετάν Κάπρος.
7. Μια φορά του `τυχε να διαβάσει σε μια φυλλάδα ένα λόγο που του `χε κάμει μεγάλη εντύπωση: Ρώτησαν, λέει, μια μέρα τον Κανάρη, πως μπόρεσε κι έκαμε τόσες αντραγαθιές, κι ο Ψαριανός μπουρλοτιέρης αποκρίθηκε; « Γιατί πάντα μου, μωρέ παιδιά, έλεγα: Κωσταντή, θα πεθάνεις!» Από τη μέρα εκείνη ο καπετάν Πολυξίγκης έβαλε στραβά το φέσι του, κι είτε πια πόλεμος ξεσπούσε μπροστά του είτε γλέντι, « Πολυξίγκη, θα πεθάνεις!» μουρμούριζε κι έμπαινε πάντα πρώτος. σ.90-91.Ο καπετάν Πολυξίγκης είναι το δεύτερο σημαντικό , μετά τον καπετάν Μιχάλη, πρόσωπο στο μυθιστόρημα. Η περιφρόνηση του για τον θάνατο, η απαγωγή της Εμινέ Χανούμ και ο μέγας έρωτας του για αυτήν την όμορφη Κερκέζα καθώς και τα γλέντια που έκανε μέσα στον τάφο του- τον είχε κτίσει ευρύχωρο για να χωρούν 5-6 γλεντιστάδες( ο ένας γλεντιστής ο περίφημος λυράρης Βεντούζος)- συνθέτουν έναν άξιο πρωταγωνιστή δίπλα αλλά και απέναντι από τον αδάμαστο καπετάν Μιχάλη. Τρίτος σε παλικαροσύνη και αντρειά είναι ο Τουρκοκρητικός Νουρήμπεης που έχει «αγοράσει» σε σκλαβοπάζαρο την αισθησιακή και πανέμορφη Εμινέ Χανούμ. Το λογοτεχνικό αλλά και στοχαστικό εύρημα του Καζαντζάκη που αφορά τους τρεις τρανούς άντρες του Μεγάλου Κάστρου είναι το εξής: Η Εμινέ Χανούμ διεγείρει την ερωτική διάθεση και των τριών. Ο μοιραίος ανεκπλήρωτος έρωτας του καπετάν Μιχάλη για την Εμινέ Χανούμ, η απαγωγή της από τον καπετάν Πολυξίγκη και ο βαρύς τραυματισμός του «ιδιοκτήτη» της Νουρήμπεη συνθέτουν ένα παράλληλο κόσμο με εκείνον των ξεσηκωμών των επαναστάσεων, των πολέμων και των σφαγών των χριστιανών. Μία τραγωδία που το τέλος βρίσκει και τους τρεις άντρες αλλά και την Εμινέ νεκρούς. Η αιώνια αντιπαράθεση και συμμαχία: Έρως- Πόλεμος. Η θεά του έρωτα Αφροδίτη διατηρεί παράνομη σχέση με τον Θεό του πολέμου Άρη. Ένα από τα παιδιά τους είναι η πεντάμορφη Αρμονία.
8. …έπιναν, κι ύστερα έπιασαν τους μεγάλους αγωνιστές της Κρήτης, τον Κόρακα, το Χατζημιχάλη, τον Κριάρη, το Δασκαλογιάννη, κι έπιναν. Κι ύστερα έφτασαν στο Αρκάδι, ήπιαν τρεις μεγάλες κούπες στην υγειά του, κι ύστερα πήδηξαν στο `21 ήπιαν στην υγειά του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη, του Μιαούλη, του Οδυσσέα Αντρούτσου…σ.236.
9. -Και τι χαμπάρια μας φέρνεις, λεβέντη μου, από κει απάνω, από την Ελλάδα; Ρώτησε κι έδειξε βορινά πέρα κατά τον ουρανό. Δεν έχετε πια τουρκαλάδες εσείς, ποιος τη χάρη σας!
-Δεν έχουμε Τούρκους, αποκρίθηκε ο Μήτρος, μα έχουμε κοτζαμπάσηδες και χωροφυλάκους και βουλευτάδες, ας` τα, μην τα ξεψαχνίζεις, γέροντα. σ. 400.
Ένας εθελοντής τσολιάς από τη Ρούμελη συζητά με τον καπετάν Σήφακα, τον πατέρα του καπετάν Μιχάλη. Η κουβέντα γίνεται στην αυλή του καπετάν Σήφακα το 1889.
10…ένας σπόρος είναι η λευτεριά, μα δεν ποτίζεται αυτός με νερό για να πιάσει, παρά με αίμα. σ.405.
Το θεϊκό νταηλίκι. Στο μυθιστόρημα αναφέρονται οι ήρωες: Μακρυγιάννης, Καραϊσκάκης, Κανάρης, Κολοκοτρώνης, Μιαούλης, Οδυσσέας Ανδρούτσος. Υπάρχει και μια συγκινητική αναφορά στη Φιλική Εταιρεία. Από τους κρητικούς ήρωες αναφέρονται πολλοί, κυρίως οι: Δασκαλογιάννης, Κριάρης, Κόρακας και ο ηπειρώτης Χατζημιχάλης Νταλιάνης που έπεσε μαχόμενος στο Φραγκοκάστελο των Σφακίων. Οι Σφακιανοί συνέδεσαν το οπτικό φαινόμενο των Δροσουλιτών στα τέλη κάθε Μαΐου, με την τραγική κατάληξη αυτής της μάχης.
Κρητικές Επαναστάσεις (οι πιο σημαντικές) κατά την Τουρκοκρατία: 1770 επανάσταση του Δασκαλογιάννη, 1821-1830, 1841, 1866- 1869, 1878, 1889, 1897-1898, 1905 και η επανάσταση του Θερίσου όπου πρωταγωνίστησε ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1905.
Ο διαπρεπής αρχαιολόγος, επιγραφικός, συγγραφέας, τ. διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και του Επιγραφικού Μουσείου Αθηνών, άνθρωπος των γραμμάτων, σοφός δάσκαλος, Χαράλαμπος Κριτζάς, μου έστειλε την ιδιαίτερα πολύτιμη και διαφωτιστική μελέτη του «Στα χίλια οχτακόσα ογδοήντα εννέα…». Τον ευχαριστώ πολύ για όλα.
Αφιερώνεται στον ακάματο δάσκαλο μου Αργύρη Πετρονώτη.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου
Ο σχολιασμός του αναγνώστη (ενημερωμένου η μη) είναι το καύσιμο για το ιστολόγιο αυτό, έτσι σας προτρέπουμε να μας πείτε την γνώμη σας. Τα σχόλια οφείλουν να είναι κόσμια, εντός θέματος και γραμμένα με Ελληνικούς χαρακτήρες (όχι greeklish και κεφαλαία).
Καλό είναι όποιος θέλει να διατηρεί την ανωνυμία του να χρησιμοποιεί ένα ψευδώνυμο έτσι ώστε σε περίπτωση διαλόγου, να γίνεται αντιληπτό ποιος είπε τι. Κάθε σχόλιο το οποίο είναι υβριστικό η εμπαθές, θα διαγράφεται αυτομάτως.