γράφει ο κ. Γιάννης Μουρέλος (αναδημοσίευση από το ιστολόγιο clioturbata με γραπτή άδεια του συγγραφέα)
Σήμερα, εκατό χρόνια μετά, πρόθεσή μου δεν είναι να επιχειρήσω να περιγράψω τα όσα διαδραματίστηκαν μέσα στους δρόμους της Αθήνας (και σε ελάσσονα μοίρα στην επαρχία) μεταξύ 1 και 3 Δεκεμβρίου του 1916, σύμφωνα με το Γρηγοριανό (το νέο δηλαδή) ημερολόγιο. Το χρονικό των τριών ημερών φαντάζει, βέβαια, μικρό και διαχειρίσιμο. Ωστόσο, η πυκνότητα, το είδος και η ποικιλία των συμβάντων δεν καθιστούν παρόμοιο εγχείρημα εφικτό. Μοιραία, λοιπόν, στρέφομαι προς τη μόνη εναλλακτική λύση, η οποία προσφέρεται υπό τις παρούσες συνθήκες: την κατάθεση ορισμένων γενικών σκέψεων σχετικά με τα διακριτικά γνωρίσματα, τις καταβολές και την αποτίμηση των γεγονότων. Θα το πράξω, υιοθετώντας την μέθοδο των ερωτήσεων-απαντήσεων.
Ερώτηση πρώτη: Υπήρξαν τα «Νοεμβριανά» έκφραση εμφύλιας αντιπαράθεσης; Το πόρισμα της Μεικτής Επιτροπής, που συγκροτήθηκε το καλοκαίρι του 1917, προκειμένου να εκτιμήσει το μέγεθος των εκτρόπων και να προβεί στην αποζημίωση των θυμάτων δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης. Μεταξύ των 3.350 υποθέσεων που εκδικάσθηκαν, αναφέρονται περιστατικά δολοφονιών, συλλήψεων και παράνομων κρατήσεων, λεηλασιών, κατασχέσεων και, γενικότερα, πάσης φύσεως αυθαιρεσιών. Κυρίως, όμως, αποκαλύπτεται η ενεργοποίηση ενός τρομακτικού μηχανισμού καταστολής, τον οποίο χρεώνεται εξ ολοκλήρου η κυβερνητική παράταξη. Η απάντηση στο ερώτημα είναι, συνεπώς, αδιαμφισβήτητη. Πράγματι, τα “Νοεμβριανά” διαθέτουν χαρακτηριστικά εμφύλιας αντιπαράθεσης. Όμως, όσο και αν εντυπωσιάζουν με την έκταση και την προκλητικότητά τους, δεν αποτελούν κάποιο συγκυριακό ξέσπασμα. Αντίθετα, εντάσσονται μέσα σε μια ευρύτερη πραγματικότητα, της οποίας αποτελούν, απλά, ένα από τα πολλά σημεία αιχμής. Το πλέον θεαματικό, έστω.
Ερώτηση δεύτερη: Ποιο είναι το ευρύτερο πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντάσσονται τα “Νοεμβριανά”; Εάν επιθυμεί κάποιος να κατανοήσει για ποιο λόγο το ελληνικό Ζήτημα της περιόδου 1914-1918 αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία, οφείλει, ευθύς εξ αρχής, να προβεί σε έναν διαχωρισμό μεταξύ λόγου και ουσίας.
Η επιδεικτικά προβαλλόμενη, λ.χ., από τους αντιβενιζελικούς πολιτική της ουδετερότητας έναντι του ευρωπαϊκού πολέμου δεν αποτελεί παρά ένα προπέτασμα καπνού μπροστά στην εγγενή αδυναμία, για γεωστρατηγικούς λόγους, των Κεντρικών Αυτοκρατοριών να εγγυηθούν την εδαφική ακεραιότητα και την εθνική ανεξαρτησία της Ελλάδας. Έχει επιβεβαιωθεί πλέον,η ύπαρξη και
λειτουργία, ακόμα και μετά τα “Νοεμβριανά”, διαύλων επικοινωνίας μεταξύ Αθηνών και Βερολίνου. Κατά συνέπεια, ολόκληρη η επιχειρηματολογία περί αυθόρμητης θέλησης της επίσημης κυβέρνησης και του λαού να παραμείνουν στο περιθώριο της ευρωπαϊκής σύρραξης, την οποία επικαλούνται συνεχώς οι βασιλόφρονες, καταρρέει από μόνη της. Το είδος του διαλόγου με τις επίσημες αρχές που οι Σύμμαχοι των κρατών της Συνεννοήσεως εφαρμόζουν, αποτελεί το συμμετρικά αντίρροπο συμπλήρωμα της ιδιότυπης, αυτής, ελληνικής ουδετερότητας. Η Ελλάδα παύει να είναι κυρίαρχη των πράξεών της και να ασκεί αυτοδύναμη εξωτερική πολιτική. Η εν γένει συμπεριφορά των Συμμάχων παραπέμπει, επίσης για γεωστρατηγικούς λόγους, στην πολιτική της κανονιοφόρου: στρατιωτική κατάληψη τμημάτων της εθνικής επικράτειας, επίδειξη ισχύος κάθε είδους και κάθε μορφής, άσκηση ελέγχου επάνω στους πιο νευραλγικούς τομείς της δημόσιας διοίκησης και του στρατεύματος, επιβολή εμπορικού αποκλεισμού (εξαιρούνται, βεβαίως, οι περιοχές εκείνες που είχαν προσχωρήσει στο κίνημα της Θεσσαλονίκης), προώθηση διχαστικών σχημάτων (είναι η περίπτωση της Προσωρινής Κυβέρνησης), και γενικότερα οτιδήποτε θεωρείται προληπτικά απαραίτητο για την ασφάλεια του Συμμαχικού εκστρατευτικού Σώματος που εδρεύει στα βόρεια διαμερίσματα της χώρας. Είναι, αυτή, συμπεριφορά έναντι ενός ουδετέρου κράτους; Ανάλογης μεταχείρισης έχαιρε, λ.χ., την ίδια εποχή η Ελβετία; Η απάντηση είναι αυτονόητη.
Ερώτηση τρίτη: Ποια είναι η κατάσταση στο σύμπλεγμα Βαλκανίων – ανατ. λεκάνης της Μεσογείου με τη δύση του 1916; Η άκαιρη παρέμβαση της Ρουμανίας στον πόλεμο, στο πλευρό της Συνεννοήσεως, το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς και η κατάρρευσή της, λίγους μήνες αργότερα, καταδικάζουν σε στρατηγική απομόνωση το Συμμαχικό εκστρατευτικό Σώμα της Θεσσαλονίκης. Επιπρόσθετα, ολόκληρη, πλέον, η Βαλκανική (με μοναδική εξαίρεση τον βορειοελλαδικό χώρο) τελεί υπό τον έλεγχο των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Η είσοδος, μάλιστα, των γερμανικών στρατευμάτων στο Βουκουρέστι, συμπίπτει χρονικά με την εκδήλωση των “Νοεμβριανών”, σκορπίζοντας ρίγη ανησυχίας στις πρωτεύουσες της Συνεννοήσεως. Προτάσσεται, επομένως, η στρατιωτική αποδυνάμωση του Κράτους των Αθηνών, προκειμένου να διασφαλισθούν τα νώτα της Στρατιάς της Ανατολής.
Ερώτηση τέταρτη: Πώς εξηγείται η διολίσθηση σε τόσο μεγάλη βία; Η βία υπήρξε το κυρίαρχο διακριτικό γνώρισμα των “Νοεμβριανών”. Προσέλαβε διάφορες μορφές: ένοπλη αντιπαράθεση ανάμεσα σε Συμμαχικό αποβατικό Σώμα πεζοναυτών και μονάδες του τακτικού ελληνικού στρατού, βομβαρδισμό της Αθήνας από το Συμμαχικό στόλο, άσκηση σωματικής και ψυχολογικής πίεσης με ανθρώπινα θύματα και μεγάλης έκτασης υλικές ζημιές. Συνέδραμε στην κατάφωρη παραβίαση στοιχειωδών συνταγματικών δικαιωμάτων σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, αλλά και θεμελιωδών κανόνων του διεθνούς δικαίου. Τέλος, στιγμάτισε μια από τις πλέον δραματικές σελίδες του αποκαλούμενου Εθνικού Διχασμού, συμβάλλοντας στην όξυνση των πνευμάτων και στη διαιώνιση των πολιτικών παθών. Ανεξαρτήτως προέλευσης και ευθύνης, τα όσα συνέβησαν μέσα στους δρόμους της πρωτεύουσας προβληματίζουν: ‘Ένα επαναλαμβανόμενο, την εποχή εκείνη, φαινόμενο (η ικανοποίηση των όρων ενός επιπλέον, από τα πολλά που είχαν προηγηθεί, Συμμαχικού τελεσιγράφου), λειτούργησε ως μοχλός απελευθέρωσης ενέργειας, συσσωρευμένης από καιρό. Έτσι εξηγούνται το μέγεθος της έντασης, αλλά και η έκταση που προσέλαβε αυτό το πρωτοφανές, για τα ελληνικά δεδομένα, ξέσπασμα. Ένα ξέσπασμα, το οποίο χαρακτηρίζει ανεξαιρέτως όλα τα εμπλεκόμενα μέρη: βενιζελικούς, αντιβενιζελικούς και Συμμάχους. Η αλαζονεία, το εκδικητικό μένος, η επίδειξη ισχύος και οι ενέργειες υπονόμευσης των θεσμών και των κανόνων της διεθνούς τάξεως, αποτελούν κοινό τόπο μεταξύ των εμπλεκομένων μερών, όχι μόνο τον Δεκέμβριο του 1916, αλλά καθ όλη τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού. Η επιμέρους κατανομή κατά περίπτωση είναι απλά θέμα δοσολογίας.
Ερώτηση πέμπτη: Ποιος είναι ο καταμερισμός των ευθυνών; Ξεκινώ από την επίσημη κυβέρνηση. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τελευταία αισθανόταν ολοένα και περισσότερο απειλούμενη. Ήδη από το καλοκαίρι του 1916, η διαρκώς κλιμακούμενη παρεμβατική συμπεριφορά των χωρών της Συνεννοήσεως είχε οδηγήσει σε μια σταδιακή αποδυνάμωση του δημοσίου μηχανισμού και του στρατεύματος. Επρόκειτο για μια καθ όλα ταπεινωτική κατάσταση για ένα κυρίαρχο κράτος. Η επαναστατική διάσταση του βενιζελικού κινήματος ενέτεινε την ανασφάλεια της κυβέρνησης της Αθήνας. Η τελευταία, εξαναγκάστηκε να αντικρούσει δυναμικά μια πρωτοβουλία των Συμμάχων (το τελεσίγραφο της 16ης Νοεμβρίου για την παράδοση αριθμού συστοιχιών πυροβόλων με ημερομηνία εκπνοής την 1η Δεκεμβρίου), μια πρωτοβουλία, η οποία στόχευε στην κατάλυση και του τελευταίου ίχνους της ελληνικής κυριαρχίας. Το έπραξε, διαθέτοντας δυο σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των αντιπάλων της: τη στρατιωτική υπεροχή και την καλύτερη γνώση του χώρου, της Αθήνας δηλαδή. Επιπλέον, είχε προς στιγμή και την τύχη με το μέρος της, καθώς το Συμμαχικό τελεσίγραφο συνέπεσε χρονικά με την προέλαση του γερμανικού στρατού στη Βαλκανική. Συνεπώς, τον Δεκέμβριο του 1916, η κυβερνητική πλευρά, επιχειρώντας να αξιοποιήσει μια στιγμιαία ευνοϊκή, γι αυτήν, συγκυρία, έπαιξε συνειδητά το τελευταίο της χαρτί, επιλέγοντας την οδό της κατά μέτωπο ένοπλης αντιπαράθεσης με τους Συμμάχους μέσα στους δρόμους της Αθήνας και όχι εκείνη του κατευνασμού. Υπό αυτό το πρίσμα, η επίσημη εκδοχή περί χρήσης του δικαιώματος αυτοάμυνας έναντι μιας κατάφωρης προσβολής της υπόστασης του ελληνικού κράτους από τους Συμμάχους, δεν στερείται λογικής βάσης.
Όμως σε εξίσου (εάν όχι και περισσότερο) οριακό σημείο βρισκόταν την ίδια ακριβώς στιγμή και η βενιζελική πλευρά, η οποία βίωνε στιγμές υπαρξιακής αγωνίας. Το κίνημα της Εθνικής Άμυνας και ο σχηματισμός της Προσωρινής Κυβέρνησης δεν είχαν αποδώσει τα αναμενόμενα. Παρά τις καταγγελίες περί αντισυνταγματικών ενεργειών των Ανακτόρων, εκείνο που κινείτο εκτός συνταγματικού πλαισίου ήταν το ίδιο το βενιζελικό κίνημα καθώς είχε προχωρήσει σε εξέγερση κατά του νομίμου καθεστώτος. Το γεγονός δε, το οποίο είχε φέρει τους βενιζελικούς κύκλους της Θεσσαλονίκης στο χείλος της απόγνωσης, ήταν ο δισταγμός και ο προβληματισμός των χωρών της Συνεννοήσεως. Η εμπέδωση ενός κινήματος αυτού του είδους ήταν συνυφασμένη με την αμέριστη υποστήριξη των τελευταίων, κάτι που δεν συνέβαινε.
Μοναδική ελπίδα για την βενιζελική παράταξη υπό αυτές τις συνθήκες, αποτελούσε μια αμετάκλητη ρήξη των σχέσεων ανάμεσα στους Συμμάχους και την επίσημη ελληνική κυβέρνηση. Έτσι εξηγούνται και οι προνομιακές σχέσεις, που οι κύκλοι της Θεσσαλονίκης καλλιέργησαν συστηματικά με την πλέον ακραία και προκλητική πτέρυγα της Συμμαχικής παράταξης, εκείνη των μυστικών υπηρεσιών, για τον από κοινού σχεδιασμό κλίματος αποσταθεροποίησης.
Κατόπιν τούτων, το ερώτημα φαντάζει αναπόφευκτο. Τον Δεκέμβριο του 1916, μέσα στους δρόμους της Αθήνας, κατεστάλη εν τη γενέσει της μια βενιζελική συνωμοσία, με τη σύμπραξη του Συμμαχικού παράγοντα, με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης και την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο; Αυτή, τουλάχιστον, είναι η ερμηνεία που προσέδωσε, από την πρώτη κιόλας στιγμή, στα “Νοεμβριανά” η κυβερνητική πλευρά. Η απάντηση δεν είναι απλή. Μέσα από τη μελέτη του πλουσιότατου και αποκαλυπτικού αρχείου της Μεικτής Επιτροπής Αποζημιώσεων των θυμάτων αναδύονται στοιχεία, τα οποία αποτελούν αποχρώσεις ενδείξεις για κάτι τέτοιο και εμπλέκουν εκ νέου τις καλά οργανωμένες μυστικές υπηρεσίες των Συμμάχων στην Αθήνα. Η προσωπική μου άποψη είναι μια συνωμοσία αυτού του είδους, εάν πράγματι έλαβε χώρα, βρισκόταν ακόμα σε εμβρυακό στάδιο και δεν συνιστούσε ουσιαστική απειλή για την κυβέρνηση. Απλούστατα, με τις διώξεις κατά των βενιζελικών, οι οποίες στις 2 και 3 Δεκεμβρίου διαδέχθηκαν την απόσυρση από την Αθήνα του Συμμαχικού αποβατικού Σώματος, η κυβερνητική παράταξη εκμεταλλεύθηκε τη στρατιωτική της υπεροχή προχωρώντας σε εκτεταμένης κλίμακας προληπτικές εκκαθαρίσεις σε βάρος των πολιτικών της αντιπάλων.
Το πρόσχημα προσέφεραν απλόχερα οι ίδιοι οι Σύμμαχοι με την αλόγιστη πρωτοβουλία τους να ανοίξουν στην ελληνική πρωτεύουσα ένα μέτωπο, το οποίο δεν ήταν σε θέση να ελέγξουν. Στην περίπτωση, οι δυνάμεις της Συνεννοήσεως έπεσαν θύματα της υπεροπτικής τους συμπεριφοράς, της υποτίμησης του αντιπάλου και της έλλειψης συντονισμού που διέκρινε την εν γένει δραστηριότητα των διαφόρων υπηρεσιών τους. Άλλωστε, έτσι εξηγείται το ότι υπήρξαν εκείνες που εξεπλάγησαν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον από την τροπή των πραγμάτων. Συνηθισμένες να υπαγορεύουν τα αιτήματά τους από θέση ισχύος και να τα βλέπουν να ικανοποιούνται, δεν υπολόγισαν πως με το τελεσίγραφο της 16ης Νοεμβρίου και τη συνακόλουθη απόβαση στρατιωτικών δυνάμεων στον Πειραιά και στην Αθήνα, είχαν υπερβεί τα όρια ασφαλείας.
Η στιγμιαία σύγκλιση όλων των παραπάνω παραμέτρων είχε ως επακόλουθο να βιώσει η Αθήνα πρωτόγνωρες καταστάσεις, με διακριτικά γνωρίσματα εμφυλίου σπαραγμού, εφάμιλλες εκείνων που έμελλε να υποστεί κοντά τριάντα χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1944. Εάν προσθέσει κανείς και τα έκτροπα του Δεκεμβρίου του 2008, τότε δύναται άφοβα να υποστηρίξει πως ο τελευταίος μήνας του έτους δεν αποτελεί ό,τι το καλύτερο για την ελληνική πρωτεύουσα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, Liquidation des événements survenus à Athènes au début de décembre 1916. Rapport officiel de la Commission Mixte des Indemnités, Παρίσι, 1919
- Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, Documents Diplomatiques relatifs à Commission Mixte des Indemnités, Παρίσι, 1919
Β. ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
- Dartige du Fournet, Souvenirs de guerre d’ un amiral (1914-1916), Παρίσι, 1920
- Ε. Clergeau, Le commandant de Roquefeuil en Grèce, Παρίσι, 1934
- Mackenzie, Greek Memories, Λονδίνο, 1932
- Μ. Sarrail, Mon commandement en Orient, Παρίσι, 1920
- Π. Δέλτα, Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος. Ημερολόγιο-Αναμνήσεις-Μαρτυρίες-Αλληλογραφία, (επιμ. Π. Ζάννας), Τόμος Α΄, Αθήνα, 1979
- Ι. Μεταξάς, Η ιστορία του Εθνικού Διχασμού, Αθήνα, 1935
Γ. ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ
- Cosmin, Diplomatie et presse dans l’ affaire greque, Παρίσι, 1921
- Cosmin, Dοssiers secrets de la Triple Entente. Grèce, Παρίσι, 1970
- B. Leon, Greece and the Great Powers (1914-1917), Θεσσαλονίκη, 1974
- Α. Mitracos, France in Greece during World War I, Columbia University, 1982
- Mourélos, L’ intervention de la Grèce dans la Grande Guerre, Αθήνα, 1983
- Γ. Μαυρογορδάτος, Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση. Οι Επίστρατοι του 1916, Αθήνα, 1996
- Γ, Μουρέλος, Τα “Νοεμβριανά” του 1916. Από το Αρχείο της Μεικτής Επιτροπής Αποζημιώσεων των θυμάτων, Αθήνα, 2006
Δ. ΑΡΘΡΑ
- Dujin, “Un attaché naval dans la Grande Guerre. Le commandant de Roquefeuil à Athènes (1915-1917)” in Guerres mondiales et Conflits contemporains, αρ. 224, Παρίσι, 2006, σσ. 95-109
- -C. Montant, “Aspects de la propagande française en Grèce pendant la Première Guerre mondiale” in La France et la Grèce dans la Grande Guerre, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 61-87
- Υ. Mourélos, “Les événements de décembre1916 à Athènes. Les travaux et les jours de la Commission Mixte des Indemnités” in La France et la Grèce dans la Grande Guerre, Θεσσαλονίκη, 1992, σσ. 111-120
- Υ. Mourélos, “À l’ ombre de l’ Acropole. Espionnage et contrainte politique en Grèce pendant la Grande Guerre” in Relations Internationales, αρ. 78, Γενεύη-Παρίσι, 1994, σσ. 175-184
πολύ κάλο άρθρο, ευχαριστώ
ΑπάντησηΔιαγραφή