Ιαπωνικό πλοίο διασώζει Έλληνες στη Σμύρνη το 1922

του Ιωάννη Μιχαήλ

Εκείνον τον πυρίκαυστο Αύγουστο του 1922, το Μικρασιατικό Μέτωπο κατέρρεε. Τα εξουθενωμένα ελληνικά στρατεύματα είχαν ξεπεράσει -προ πολλού- τα όρια και τις αντοχές της ανθρώπινης φύσης. Δυστυχώς, οι συσχετισμοί ισχύος (όχι μόνον στρατιωτικής) είχαν μεταβληθεί ανεπιστρεπτί υπέρ των αντιπάλων. Πλέον, οι σκιές των μεταρσιωμένων ένστολων ηρώων, ριζωμένες στις χαράδρες του Αλή Βεράν και στην Αλμυρά Έρημο, έβλεπαν ανάμεσά τους τις δυνάμεις του εχθρού να προελαύνουν (σχεδόν ανενόχλητες) προς τα αφροκέντητα ακρογιάλια της Ιωνίας και της Αιολίας. Με τον πιο άδοξο και βάρβαρο τρόπο έμπαινε επίσημα τέλος σε 25 αιώνες συνεχούς και αδιάλειπτης ελληνικής παρουσίας στους «αγίους τόπους» της Καισάρειας, της Καππαδοκίας, της Περγάμου, της Εφέσου και των Κυδωνιών… Μαύρο πέπλο οδύνης και ποταμοί αίματος σκέπαζαν το Αϊδίνι, το Αξάρι, τη Σαμψούντα, τον Τσεσμέ, τα Βουρλά…


Η κορύφωση της τραγωδίας για τον Ελληνικό και τον Αρμένικο Λαό έμελλε να ολοκληρωθεί στη νύμφη του Ερμαϊκού κόλπου, στη Σμύρνη. Αρχές Σεπτεμβρίου τα πάντα είχαν παραδοθεί στις φλόγες, ενώ στρατός και στίφη ατάκτων (τσέτες) κατέσφαζαν τον Χριστιανικό πληθυσμό. Οι εκδιωγμένοι και εξαθλιωμένοι πρόσφυγες αναζητούσαν απεγνωσμένα τη σωτηρία διά θαλάσσης, ενώ οι μέχρι πρότινος «φίλιες δυνάμεις» είχαν δώσει εντολή στα σκάφη τους να δέχονται αυστηρά και μόνον υπηκόους τους (Ιταλούς, Γάλλους, Άγγλους κτλ), οδηγώντας έτσι τους ντόπιους αμάχους στο αγαρηνό μαχαίρι, στο θάνατο!

«Λέγεται», ότι εκείνες τις ώρες της απόλυτης φρίκης ένας Ιάπωνας καπετάνιος εμπορικού πλοίου αποφάσισε να ριφθεί στη θάλασσα όλο το φορτίο από πανάκριβο μετάξι, που ήταν αποθηκευμένο στα αμπάρια του! Εν συνεχεία, έδωσε αμέσως διαταγή (αγνοώντας την επίσημη Ιαπωνική ουδετερότητα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο!) να πλευρίσει το βαπόρι του στην προκυμαία ώστε να επιβιβαστούν σε αυτό Έλληνες και Αρμένηδες, προκειμένου να διασωθούν και να μεταφερθούν ασφαλείς σε άλλα ελληνικά λιμάνια. Για αυτόν τον ανώνυμο Ιάπωνα πλοίαρχο και τους ναύτες του, υπέρτατη αξία φαίνεται ότι υπήρξε η διάσωση των ανθρώπινων ψυχών και όχι το υλικό κέρδος. Όχι η προσδοκία για κάποιο οικονομικό (ή άλλο) προσωπικό όφελος.


Η συγκεκριμένη φωτογραφία έχει χειρόγραφη σημείωση στα Ιταλικά, όπου αναφέρεται: «Η αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού και η διάσωση Ελλήνων και Αρμενίων από το Ιαπωνικό ατμόπλοιο. Σμύρνη, 8 Σεπτεμβρίου 1922». Η καθηγήτρια N. M. Sawayanagi δεν ταυτίζει την εν λόγω εικόνα με τις στιγμές της κορύφωσης του ολοκαυτώματος (και της διασωστικής επιχείρησης των Ιαπώνων) αφού κατά την αναγραφόμενη ημερομηνία [08/09/’22, με το Γρηγοριανό Ημερολόγιο] δεν βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη η τουρκική θηριωδία. Ακόμα σχολιάζει ότι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, όπως αποτυπώνεται ανωτέρω, δεν περιέχει την εναγώνια ένταση ενός βάναυσου διωγμού…

Μύθος ή πραγματικότητα; Γεγονός ή απλά ένα γλυκερό «παραμύθι» που «διέσωσε» η (ενίοτε νοσταλγίζουσα) προφορική παράδοση, προσπαθώντας να αναδείξει ένα φαεινό σημείο αισιοδοξίας μέσα στο περιρρέον ολοκαύτωμα;

Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια πυκνώνουν οι σχετικές «φήμες» για το θέμα αυτό. Έχουν έρθει στο φως καταγεγραμμένες μαρτυρίες από Έλληνες εκτοπίσθεντες που αναφέρουν ότι φυγαδεύτηκαν με ένα πλοίο στο οποίο υπήρχαν «ανέγνωροι άνθρωποι», ενώ μερικοί πρόσφυγες φθάνοντας στα λιμάνια του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης είχαν «μάθει» από τους άντρες του πληρώματος κάποιες γιαπωνέζικες λέξεις, όπως: «αριγκάτο» («ευχαριστώ»), «κονίτσιουα» («καλημέρα») και «κοκόρο ιτάι» («πονάει η καρδιά μου βλέποντας τον πόνο των άλλων»)…
Ο βραβευμένος με Pulitzer ελληνοαμερικάνος συγγραφέας Τζέφρυ Ευγενίδης, στο μυθιστόρημά του Middlesex (2003) περιγράφει τη γιαγιά (ονόματι Δυσδαιμόνα) του πρωταγωνιστή σαν μια «αμετανόητη» ηλικιωμένη Μικρασιάτισσα η οποία θεωρεί πως χρωστά ισόβια ευγνωμοσύνη στην Ιαπωνία! Γιατί; Διότι πολύ απλά μόνον οι Ιάπωνες άφησαν Έλληνες πρόσφυγες να ανέβουν στο πλοίο τους την ώρα του χαλασμού, στην προκυμαία της Σμύρνης το ‘22. Παράλληλα, ο καθηγητής Dan Georgakas αναφέρει (‘’My Detroit: Growing Up Greek and American in Motor City’’, 2006) ότι η μητέρα του και ο θείος του, σε ηλικία 12 ετών, φυγαδεύτηκαν με εκείνο το πλοίο που ήταν γεμάτο από μαγικά πλάσματα με σχιστά ευγενικά μάτια.
Όμως, οι συγκινητικές προφορικές μαρτυρίες «από στόμα σε στόμα» και «από γενιά σε γενιά», όπως και η υψηλού επιπέδου λογοτεχνία, ίσως να μην αποτελούν τα πιο αδιάψευστα ιστορικά τεκμήρια… Έτσι, οι σχετικά πρόσφατες έρευνες φέρνουν στο προσκήνιο δημοσιεύματα από –ανά τον κόσμο- εφημερίδες της εποχής, τα οποία αναφέρονται ξεκάθαρα στο Ιαπωνικό εμπορικό πλοίο που βρέθηκε στο λιμάνι της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922.

Το μνημείο που  φιλοτέχνησε 

ο Καθ. Θανάσης Πάλλας 

και βρίσκεται στην 

Τριανδρία της Θεσσαλονίκης.

Σημαντική είναι η αναφορά του ανταποκριτή των «New York Times» στις 18 Σεπτεμβρίου 1922 [Σημ.: οι εκτός Ελλάδας εφημερίδες αναγράφουν τις ημερομηνίες σύμφωνα με το Γρηγοριανό Ημερολόγιο]: «Την Πέμπτη υπήρχαν έξι ατμόπλοια στη Σμύρνη, για να μεταφέρουν τους πρόσφυγες. Ένα γιαπωνέζικο, δύο γαλλικά, ένα αμερικανικό και δύο ιταλικά. Το αμερικανικό και το γιαπωνέζικο πλοίο δέχθηκαν όλους τους πρόσφυγες, χωρίς να ελέγξουν τα χαρτιά τους, ενώ τα άλλα πλοία πήραν όσους είχαν διαβατήριο».

Σχεδόν ένα μήνα μετά, με τίτλο «Οι Ιάπωνες στη Σμύρνη», η αμερικανική εφημερίδα “The Boston Globe” (21/10/’22) παραθέτει τη μαρτυρία της Anna Harlowe Birge, συζύγου του καθηγητή Birge στο Διεθνές Κολλέγιο της Σμύρνης, για την πυρπόληση της πόλης: «Οι απελπισμένοι πρόσφυγες βρίσκονταν στις αποβάθρες, το λιμάνι ήταν γεμάτο από άνδρες και γυναίκες που κολυμπούσαν με την ελπίδα να σωθούν. Στο λιμάνι εκείνη τη στιγμή ήταν ένα γιαπωνέζικο πλοίο, το οποίο μόλις είχε φθάσει φορτωμένο με ένα πολύτιμο φορτίο από μετάξι και δαντέλες. Ο Γιαπωνέζος καπετάνιος, όταν κατάλαβε την κατάσταση που επικρατούσε, δεν δίστασε. Ολόκληρο το φορτίο πετάχτηκε στα βρόμικα νερά του λιμανιού, ενώ το φορτηγό φορτώθηκε και γέμισε με όσες εκατοντάδες πρόσφυγες μπορούσε να μεταφέρει ασφαλείς στον Πειραιά και στις ελληνικές ακτές». Επιπλέον, οι εφημερίδες ‘’Atlanta Journal - Constitution’’ (15/10/’22 - ΗΠΑ) και ‘’The Japan Times & Mail’’ (21/10/’22 - Ιαπωνία) έγραψαν, ότι οι ευγενέστατοι ναύτες του Ιαπωνικού πλοίου συμπαραστάθηκαν στους πρόσφυγες με συγκινητικά μεγάλη ευσπλαχνία.

Στον ελληνικό τύπο, σχετικό άρθρο εντοπίζεται στην εφημερίδα «Εμπρός» στις 04/09/’22 όπου και αναφέρεται το «To – Kei - Maru» (東慶丸) ως το όνομα του ιαπωνικού πλοίου. Ταυτόχρονα, συναντάμε το ίδιο θέμα στο “Έθνος” (03/09/1922) καθώς και στην εφημερίδα «Αθήναι» (05/09/1922). Συγκεκριμένα, το δημοσίευμα του  “Έθνους” αποτελεί τη μοναδική (έως τώρα) περίπτωση, όπου δίνεται το όνομα συγκεκριμένου φυσικού προσώπου (Ιάπωνα), εμπλεκόμενου ενεργά στη διασωστική επιχείρηση: «Ούτοι [“πρόσφυγες, γυναίκες και παιδία κατά το πλείστον”] μετεφέρθησαν δωρεάν, τοις παρεσχέθη δε πάσα περιποίησις από τον κυβερνήτην του ‘’Τόκει Μαρού’’ και του αντιπροσώπου της Ιαπωνικής ατμοπλοΐας κ. Λου [...] Η επιβίβασις των προσφύγων αυτών έγινε υπό τας τραγικωτέρας των περιστάσεων. Ως μας αφηγήθησαν, είχαν συγκεντρωθεί εις σημείον τι της παραλίας, εξελιπάρουν δε την σωτηρίαν, τείνοντες ικέτιδας χείρας προς την παραλίαν. Ο κυβερνήτης συνεκινήθη και έστειλε λέμβους και απόσπασμα εκ των πληρωμάτων προς παραλαβήν των. Προσέτρεξαν όμως προ της πλήρους επιβιβάσεως εις τας λέμβους Κεμαλικοί αξιωματικοί, οίτινες εζήτησαν την παράδοσίν των. Ο Ιάπων αντετάχθη και διεμήνυσε στους Τούρκους, ότι επ' ουδενί λόγω εννοεί να παραδώσει ανθρώπους τεθέντας υπό την προστασίαν της Ιαπωνικής Σημαίας, είναι δε έτοιμος ν` αντιστή δια των όπλων, απευθυνόμενος συγχρόνως προς την κυβέρνησιν του δια την προσβολήν. Προ της τοιαύτης στάσεως του Ιάπωνος κυβερνήτου, οι κεμαλικοί υπεχώρησαν...». Η ηρωϊκή στάση του εν λόγω Καπετάνιου επισημαίνεται γλαφυρά και στο άρθρο της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ:

Στο φύλλο της 04/09/1922 η εφημερίδα «Εμπρός» δημοσίευσε κείμενο για τον πλοίαρχο του Ιαπωνικού σκάφους «Τόκεϊ Μαρού», ο οποίος «κατόρθωσε να διασώσει 825 ομογενείς πρόσφυγας, παρά τας Τουρκικάς απειλάς». Στο συγκεκριμένο άρθρο εμφανίζεται ο γενναίος Ασιάτης καπετάνιος, «σπεύσας αυτοπροσώπως», να προειδοποιεί τους κεμαλικούς αξιωματικούς ότι θα το θεωρούσε ευθεία προσβολή της Ιαπωνικής σημαίας εάν αυτοί «έθιγον έστω και μιαν τρίχα προσφύγων…».
Παράλληλα, η εξαίρετη αυτή πράξη ανθρωπισμού καταγράφηκε με τον πιο επίσημο τρόπο και από τον Αμερικανό πρόξενο στη Σμύρνη George Horton, ο οποίος τηλεγράφησε προς το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ: «Ένα γιαπωνέζικο πλοίο πήρε μερικούς πρόσφυγες και άκουσα πως πέταξε το φορτίο του για τον σκοπό αυτό […]».

Κατόπιν των ανωτέρω, προκύπτει πως το τρυφερό αφήγημα λαμβάνει σάρκα και οστά ιστορικού γεγονότος, πέραν πάσης αμφισβήτησης. Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια αρκετοί Μικρασιατικοί Σύλλογοι ανά την Ελλάδα (πχ Καβάλα, Κόρινθο, Νέα Σμύρνη) οργάνωσαν τιμητικές εκδηλώσεις, ώστε να «ευχαριστήσουν» τον αλτρουιστή πλοίαρχο και το πλήρωμα εκείνου του βαποριού. Μάλιστα, τον Ιούνιο του 2016 στην Τριανδρία της Θεσσαλονίκης («Πάρκο Ηρώων») έγιναν τα αποκαλυπτήρια ενός μοναδικού μνημείου το οποίο φιλοτέχνησε ο Θανάσης Πάλλας, αναπληρωτής καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου. Ακόμα πιο πρόσφατα (2018), ο Μακεδόνας σκηνοθέτης (παραγωγός, «εμψυχωτής κι ονειροπόλος») Ζάχος Σαμολαδάς δημιούργησε μια ταινία animation μικρού μήκους με τίτλο TOKEI MARU «αφιερωμένη» στον ηρωικό καπετάνιο…

Δυστυχώς, στις μελανές σελίδες της Ιστορίας του Ανθρώπινου Γένους πάντα θα υψώνονται ιλιγγιώδη ορόσημα, όπως η Σμύρνη, το Ναγκασάκι και η Χιροσίμα, που θα προκαλούν παγκόσμιο δέος και καλό θα ήταν να λειτουργούν περισσότερο σαν «γέφυρες» παρά σαν «τείχη» στους αόρατους και υπέρλογους χάρτες της Καρδιάς των Λαών…

Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται προς την Καθηγήτρια Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας κυρία Nanako Murata Sawayanagi για την ως τώρα έρευνά της, η οποία συνοψίζεται σε δημοσίευση με τον εύγλωττο τίτλο: ‘’The Memory in a Crisis: A Japanese Ship Helping Out Greek Refugees on the Quay of Smyrna in 1922’’.

Πηγές

• hermes-ir.lib.hit-u.ac.jp (αποθετήριο του Πανεπιστημίου Hitotsubashi στο Τόκιο)
• www.thenationalherald.com (‘’Unsung Heroes of Asia Minor: The search of the Japanese ship at Smyrna’’, Σταύρος Σταυρίδης, Μελβούρνη, 2007)
• armenianweekly.com (‘’The Smyrna Death March of 1922’’, Dan Georgakas, 2011)
• «Ναυτική Ελλάς», 02/2018