Επαμεινώνδας Δημόπουλος (1905 - 1979): Ο Έλληνας που συμμετείχε στις εξερευνήσεις των πολικών ζωνών

Ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος (πρώτος αριστερά) 
μαζί με τους Poulter και Waite (1934, ΒΑΕ ΙΙ)

του Ιωάννη Μιχαήλ

“It’s always ourselves we find in the sea…”
E.E. Cummings
Τα τρυφερά χρόνια και η μετανάστευση στον «Νέο Κόσμο»

Χίλια μέτρα ψηλότερα από τη θάλασσα, στο χωριό Σιβίστα (Φενεός) της ορεινής Κορινθίας γεννιέται στις 31 Μαΐου του 1905 ο Επαμεινώνδας Δημητρίου Δημόπουλος. Η κακοτράχαλη βουνίσια καθημερινότητα της εποχής τον φέρνει γρήγορα στο Δημοτικό Σχολείο Αλισσού στη δυτική Αχαΐα, όπου μαθαίνει τα πρώτα γράμματα. Σε ηλικία περίπου δέκα ετών, μαζί με μέλη της οικογένειάς του, μεταναστεύει –μέσω Ιταλίας- στις Η.Π.Α.. Με αυτό τον τρόπο, επανασυνδέεται με τα μεγαλύτερα αδέρφια του που ήδη είχαν εγκατασταθεί και εργάζονταν εκεί.
Από την αρχή της νέας ζωής του, ο μικρός Επαμεινώνδας ως μαθητής δεν κρύβει τις δεξιότητές του ολοκληρώνοντας, οκταετές πρόγραμμα σπουδών (grammar school course) σε μόλις πέντε χρόνια. Στη συνέχεια, φοιτά επιτυχώς στο McKinley Technical High School όπου αρχίζει να εκδηλώνει το έντονο ενδιαφέρον του για τα αεροπλάνα και τον τεχνικό κλάδο εν γένει. Ταυτόχρονα όμως, για να εξασφαλίσει «τα προς το ζην» απασχολείται και σε διάφορα άλλα πόστα όπως υπάλληλος ξενοδοχείου ή σερβιτόρος.


Η γνωριμία με τον πρωτοπόρο Ρίτσαρντ Μπερντ

Εν τω μεταξύ, ο μεγάλος αδερφός του o Νικόλας δουλεύει σε εστιατόριο και έχει ως πελάτη τον Ρίτσαρντ Μπερντ (Richard Byrd), μετέπειτα Ναύαρχο και αρχιεξερευνητή των Πόλων. Όταν ο νεαρός Επαμεινώνδας είναι 20 ετών, ο Νικόλας βρίσκει το θάρρος και μιλάει στον Byrd για τον μικρό αδερφό του, τις αναζητήσεις και τις κλίσεις του. Μετά από λίγες μέρες ο, κατά το αμερικανικότερον, “Pete” - Ε.J. Demas ήδη πέρναγε το κατώφλι του γραφείου του μεγάλου εξερευνητή. Στη συνάντηση υπήρξε ωραίο κλίμα, και μια απροσδόκητα μεγάλη άνεση, μια δημιουργική οικειότητα… Έτσι, ξεκίνησαν όλα! Ο Byrd πίστεψε στον Demas και ο Επαμεινώνδας αφοσιώθηκε στον τολμηρό και πρωτοπόρο εξερευνητή.

Ο Δημόπουλος, είτε ως βοηθητικό προσωπικό (τροφοδότης, νυχτοφύλακας) είτε ως πιλότος, συντηρητής μηχανών και τεχνικός αεροσκαφών, ακολούθησε τον Byrd σε όλες τις αποστολές του από το 1926 μέχρι το 1934. Συγκεκριμένα, ο Έλληνας συμμετείχε στις εξορμήσεις - υπερπτήσεις του Βορείου Πόλου (το 1926, από το νησί της Σπιτσβέργης στο βόρειο Νορβηγικό Αρχιπέλαγος), του Ατλαντικού Ωκεανού (1927) καθώς και στις αποστολές στην Ανταρκτική το 1928-1930 (BAE Ifirst Byrd Antarctic Expedition) και το 1934 (BAE IIsecond Byrd Antarctic Expedition). Παράλληλα, φρόντιζε να εμπλουτίζει το βιογραφικό του εργαζόμενος στο πρώτο πολιτικό αεροδρόμιο της Ουάσιγκτον (Hooverfield), στο εμβληματικό αεροπλάνο “Spirit of St. Louis” του Charles Lindbergh (με το οποίο έγινε η ιστορική διατλαντική πτήση «Νέα Υόρκη – Παρίσι») και στο “Columbia” των Chamberlin & Levine.
Οικ. Δημόπουλου:1) Νικόλαος, 2) Σπύρος, 3) Χρήστος, 4) Γιώργος,
5) Νικόλαος, 6) Δημήτριος, 7) Επαμεινώνδας

Η ρίψη της Γαλανόλευκης στην Ανταρκτική και η επιστολή Βενιζέλου

Το 1930 (κατά την ΒΑΕ Ι), με ένα «ανορθόδοξο» τέχνασμα που επινόησε ο Δήμας, έγινε η –υψηλού συμβολισμού- ρίψη της  ελληνικής σημαίας πάνω στο έδαφος του Νότιου Πόλου. Για το περιστατικό αυτό μίλησε ο ίδιος γλαφυρά σε συνέντευξη που έδωσε σε εφημερίδα της εποχής (απόσπασμα σε μονοτονικό):
« […] εν τω μεταξύ, ο ρόλος της αποστολής εκόντευε να τελειώσει. Αι παρατηρήσεις εις τον Πόλον ετελείωναν. Το έργο μας εβρίσκετο εις το πέρας του. Και δεν απέμενε παρά μία τυπική, αλλά και συγκινητική πράξις. Επρόκειτο να ριφθεί η αμερικανική σημαία επί του κέντρου του Πόλου και δι' αυτό έγινε ιδιαιτέρα ετοιμασία της αποστολής. Εν τω μεταξύ, όμως, εμένα άρχισε να με κατατρώγει μια ιδέα. Ήθελα με κάθε θυσίαν να ριφθεί η σημαία μας εις τον Πόλον. Πώς όμως να τολμήσω να ειπώ τέτοιο πράγμα. Ο Ναύαρχος, όσο καλός κι αν ήτο, δεν επέτρεπε πολλάς γνώμας. Και δια τον λόγον αυτόν απεφάσισα να διενεργήσω μιαν κυκλωτικήν κίνησην. Εις την αποστολήν μετείχομεν - εκτός των Αμερικανών - και αι εξής εθνικότητες: Δύο Άγγλοι, ένας Ιταλός, τρεις Γερμανοί και ένας Αυστραλός. Εγώ μόνος εκπροσωπούσα την Ελλάδα. Έπιασα λοιπόν όλους αυτούς τους συντρόφους των διαφόρων εθνικοτήτων και τους είπα ότι καλόν θα ήτο τουλάχιστον να διέλθουν υπεράνω του πόλου και αι σημαίαι μας, εφόσον και εμείς εβοηθήσαμεν την αποστολήν.

Όλοι εδέχθησαν την ιδέαν μου ενθουσιωδώς. Και καταλλήλως έγινεν η εισήγησις στον ναύαρχον εκ μέρους όλων μας υπό τον τύπο παρακλήσεως και ενώ ο Μπέρντ ευρίσκετο εις τα καλά του. Είναι
αλήθεια ότι είχε μερικές αντιρρήσεις στην αρχή. Αλλά κατόπιν επείσθη και έτσι συνεφωνήθη ώστε το αεροπλάνο, διερχόμενο πάνω από τον Πόλον, να ρίξει επ' αυτού την αμερικανική σημαία, αλλά και να αναπετάσσει τας σημαίας της Αγγλίας, της Ιταλίας, της Ελλάδας, της Γερμανίας και της Αυστραλίας.
Εμένα, όμως, δεν μ' εγκατέλειψε η ιδέα του να ρίψωμεν την ελληνικήν σημαίαν επί του Πόλου. Κατ' αρχήν ζήτησα από τον Μπέρντ να με παραλάβει εις το αεροπλάνον. Αλλά εκείνος ηρνήθη. Είχα σκοπόν τότε, όπως επιβαίνων του αεροπλάνου, να ρίψω την ελληνικήν σημαίαν. Όσο και να εθύμωνεν κατόπιν ο αρχηγός, το κατόρθωμα θα είχε γίνει. Αλλά, όπως είπα, ο Μπέρντ ηρνήθη να με παραλάβει.

Ο Επ. Δήμας στην Ανταρκτική (1930, Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.)
Και τότε συνέλαβα μίαν άλλην ιδέαν. Την αποστολήν θα εσυνόδευε ο Μακίνλεϊ, εκ των υπαρχηγών, με τον οποίον συνεδεόμην με ιδιαιτέραν φιλίαν. Επήγα, λοιπόν, εις αυτόν και του εξέθεσα όλας τας σκέψεις μου. Ο Μακίνλεϊ εδέχθη να με βοηθήσει μετά τας πρώτας αντιρρήσεις.
- «Τι θέλεις;», μου είπε
- «Θέλω να ριφθεί η σημαία της Ελλάδος επί των πάγων.»
- «Μείνατε ήσυχος.»
Και ο Μακίνλεϊ επέβη του αεροπλάνου, με το οποίο εξεκίνησεν ο Μπέρντ μεταβαίνων εις τον Πόλον.
Ο Μακίνλεϊ, όταν εγύρισε, μας αφηγήθη τα συμβάντα. Όταν έφθασαν πάνω από τον Πόλον, εσηκώθη όρθιος ο Μπέρντ και έριξε την αμερικανικήν σημαίαν κραυγάζων «Ζήτωσαν αι Ηνωμέναι Πολιτείαι της Αμερικής». Την ιδίαν στιγμήν είχον ετοιμασθεί επί μικρών κοντών τέσσερις μικροσκοπικαί σημαίες των άλλων κρατών. Ο Μακίνλεϊ, λοιπόν, που εκάθητο πίσω από τον Μπέρντ, έσπρωξε απότομα την ελληνικήν σημαία και αυτή έπεσε μαζί με την αμερικανικήν επί του Πόλου. Ο Μπέρντ το αντελήφθη αμέσως.
- «Τι είν' αυτό;», ρώτησε.
- «Μας έπεσε μια σημαία. Έσπασε και έπεσε».
- «Περίεργον!»
Οι ψύλλοι μπήκαν στ' αφτιά του αρχηγού και μετά τον γυρισμό άρχισε να διενεργεί ανακρίσεις. Η αλήθεια δεν άργησε ν' αποκαλυφθεί. Ο αρχηγός στην αρχή εθύμωσε, ύστερα όμως ηρέμησε. Με εφώναξε και μου είπε γελαστά: ‘’Είσαι αληθινός απόγονος του πανούργου Οδυσσέως. Τα εκατάφερες μια χαρά’’ […]».
Όμως, το «ρωμαίικο θάρσος» του Δήμα δεν σταμάτησε εκεί, καθότι ζήτησε και… έγγραφη βεβαίωση για τη ρίψη της Κυανολεύκου στο κέντρο της Ανταρκτικής Γης. Ο μεγαλόθυμος Ναύαρχος δεν δίστασε να υπογράψει το κάτωθι –προσεκτικά διατυπωμένο- κείμενο (μτφ.):
«Η αποστολή Μπέρντ εις τας ανταρκτικάς χώρας,
Δια του παρόντος πιστοποιείται ότι όταν το αεροπλάνον “FLOYD BENΝETT” έφθασεν εις τον Νότιον Πόλον η σημαία της Ελλάδος ερρίφθη επί του Πόλου από του αεροπλάνου εις τιμήν των Ελλήνων και ιδιαιτέρως προς τιμήν του αντιπροσώπου της εις την αποστολήν Επαμεινώνδα Δήμα ή Δημοπούλου. Ο Δημόπουλος ήτο μαζί μου εις όλας τας τρεις αποστολάς μου και τοιαύτη υπήρξεν η φύσις της συνεισφοράς του εις την επιτυχίαν των αποστολών αυτών, ώστε η αποστολή ηθέλησε να τον τιμήση ρίπτουσα την ελληνικήν σημαίαν επί του Νοτίου Πόλου.
(υπογραφή) αντιναύαρχος Ρ. Ε. Μπέρντ U.S.N

Εν συνεχεία, ο Δημόπουλος κοινοποίησε την ανωτέρω επιστολή στη Βουλή των Ελλήνων συναποστέλλοντας και μια ελληνική σημαία πανομοιότυπη αυτής που ρίφθηκε στην Ανταρκτική. Όπως ήταν φυσιολογικό, το όλο θέμα προκάλεσε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου ο οποίος ευχαρίστησε και συνεχάρη γραπτώς τον Byrd στις 09/10/1930.

Ο Μπέρντ «αποσπά» τον Demas από το Μ.Ι.Τ. για την ΒΑΕ ΙΙ

Λίγα χρόνια αργότερα, και αφού ο Ναύαρχος είχε χαιρετίσει την ευρηματικότητα τον
Demas Range (κόκκινο βέλος), Demas Ice Tongue (μαύρο βέλος) 
- Χαρτογραφικό υπόβαθρο: NASA
«πατριωτικό ρομαντισμό» αλλά και την αφοσίωση του νεαρού μηχανικού, τον συμπεριέλαβε και στη δεύτερη αποστολή του προς την Ανταρκτική (BAE II) το 1934. Αυτή τη φορά ο αρχηγός της αποστολής θα έπρεπε να ζητήσει επισήμως και την άδεια του Karl Compton (Πρύτανη του φημισμένου ‘’Πολυτεχνείου’’ της Μασαχουσέτης - ΜΙΤ) ώστε να αποσπάσει τον Δήμα που ήταν φοιτητής του. Χαρακτηριστικά, ο Byrd έγραψε προς τον Compton, για τον Έλληνα, ότι  «η καρδιά του θα ράγιζε αν δεν μετείχε στην αποστολή» (“it would break his heart if he had to stay behind”) και τον βεβαίωσε ότι δεν θα επέτρεπε στον Δήμα να απομακρυνθεί από τη μελέτη και τα συγγράμματα του ΜΙΤ.

        Βέβαια, αυτή ήταν μια υπόσχεση που δεν επρόκειτο να τηρηθεί καθότι ο Δήμας ως επικεφαλής μηχανικός, αρμόδιος για τη συντήρηση και λειτουργία των ελκυστήρων είχε πιο φλέγοντα θέματα να τον απασχολούν στην «πολική καθημερινότητά» του. Τα 55 μέλη της αποστολής διέμεναν στον κεντρικό σταθμό «Little America» (που οι ίδιοι είχαν κατασκευάσει) αντιμετωπίζοντας ενίοτε θερμοκρασίες κάτω των -40 ° C. Αυτά τα ακραία καιρικά φαινόμενα καταπονούσαν τον βαρύ μηχανολογικό εξοπλισμό, ο οποίος συχνά ξεπερνούσε τα όρια των αντοχών του. Ο Byrd περιγράφει τον Δήμα να είναι «βουτηγμένος» μέσα στα ελαιολιπαντικά των κινητήρων ενώ τα χέρια του ήταν «καμμένα» από ψυχρά εγκαύματα, λόγω των πολύ χαμηλών θερμοκρασιών που είχαν τα μεταλλικά μέρη των μηχανών. Ο Δήμας πέρασε μήνες συντηρώντας και ελέγχοντας τα μηχανήματα της αποστολής σε ένα ετοιμόρροπο συνεργείο «το οποίο βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης». Ακόμα, ο Ναύαρχος σημειώνει για τον Έλληνα πως ήταν επινοητικός, εργατικός αλλά και απερίσκεπτα παράτολμος. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ένα περιστατικό στο οποίο διακινδύνευσε την ίδια τη ζωή του για να σώσει έναν ελκυστήρα από πτώση σε μια ρηγμάτωση που υπήρχε στον πάγο.

Ο Δημόπουλος συμμετέχει στην κρίσιμη διασωστική επιχείρηση

Όμως, το γεγονός που σημάδεψε την παρουσία του Δήμα στη συγκεκριμένη
αποστολή, ήταν η καθοριστική συμμετοχή του στην επιχείρηση διάσωσης του Byrd τη μακρά χειμερινή νύκτα του 1934. Σε εκείνη τη φάση ο Ναύαρχος διεξήγε μόνος του μετεωρολογικές παρατηρήσεις σε έναν προκεχωρημένο σταθμό μετρήσεων (“Advanced Base”) στην ενδοχώρα, περίπου 160 χιλιόμετρα μακριά από την κεντρική βάση της “Little America”.  Δυστυχώς, οι αναθυμιάσεις (CO) της σόμπας άρχισαν να προκαλούν δηλητηρίαση στον Byrd και η κατάστασή του επιδεινώθηκε σταδιακά από τον Μάιο μέχρι τα τέλη Ιουλίου. Τα ραδιομηνύματά του καθίσταντο όλο και πιο αποσπασματικά και ασυνάρτητα.  Έτσι, οι άνδρες του αποφάσισαν να οργανώσουν άμεσα μια διασωστική επιχείρηση μέσα στην αφιλόξενη παγωμένη έρημο. Οι ακραία δυσμενείς συνθήκες οδήγησαν στην αποτυχία τις τρεις πρώτες απόπειρες. Εν τέλει, ο Δήμας με τους Poulter και Waite κατόρθωσαν να φθάσουν στον παραπαίοντα Byrd. Απαιτήθηκαν περίπου δύο μήνες για να αναρρώσει ο αρχηγός και να μπορέσει να μεταφερθεί με (σχετική) ασφάλεια στην βάση της “Little America”.

Επαγγελματική δραστηριότητα του Δήμα και απόδοση τιμητικών διακρίσεων

Κατόπιν, στις αρχές του 1935, η αποστολή επέστρεψε στις ΗΠΑ έχοντας παραγάγει σημαντική επιστημονική γνώση σε πολλούς τομείς, όπως της Γεωλογίας - Σεισμογραφίας, της Αστρονομίας, της Αεροφωτογράφισης - Χαρτογραφίας και της Μετεωρολογίας.
Από την πλευρά του, ο Δήμας, δεν επανήλθε στο ΜΙΤ αλλά έλαβε πτυχίο Μηχανικού Αεροσκαφών από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης το 1937. Το 1945 κατοχύρωσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για πλάστιγγες βαρέων οχημάτων – μηχανημάτων ενώ δούλεψε στις εταιρίες “Douglas Aircraft” και “Lockheed” για περίπου τριάντα χρόνια, μέχρι τη συνταξιοδότησή του στις 31/05/1970 σε ηλικία εξήντα πέντε ετών. Κατά την εργασία του εξειδικεύθηκε, μεταξύ άλλων, σε θέματα αντιπαγωτικής προστασίας αεροπορικών κινητήρων, εξομοιωτών πτήσης κτλ

Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμιστεί ότι στον Επαμεινώνδα Δ. Δημόπουλο
Στιγμιότυπο από την καθημερινότητα της εξερευνητικής ομάδας 
στην Ανταρκτική 
(1928-30, BAE I, Φωτογραφικό Αρχείο Ν.Μ.Ε.)
απονεμήθηκαν τιμητικές διακρίσεις – μετάλλια «εξαιρέτων πράξεων», ενώ η Αμερικανική Συμβουλευτική Επιτροπή ACAN (Advisory Committee on Antarctic Names) -ως αρμόδια για τις ονοματοδοσίες επί των εδαφών της Ανταρκτικής- απέδωσε το όνομα του σε δύο περιπτώσεις. Πρόκειται για την Demas Range (μία οροσειρά μήκους 15 χιλιομέτρων στην περιοχή Marie Byrd) καθώς και για την («παγετώδη απόληξη») Demas Ice Tongue που απλώνεται για περίπου 40 χιλιόμετρα στη θάλασσα του Αμούδσεν. Προφανώς, το όνομα του Δήμα προτάθηκε από τον ίδιο τον Ναύαρχο. Θεωρείται βέβαιο ότι η εν λόγω εισήγηση οφείλεται στην αναγνώριση - ευγνωμοσύνη του Byrd προς τον Έλληνα εξερευνητή για τη γενικότερη προθυμία και αυτοθυσία που αυτός επέδειξε σε όλες τις αποστολές που συμμετείχε, με αποκορύφωση την επιχείρηση για τη διάσωση του Ναυάρχου.

Τέλος, στις 17 Νοεμβρίου 1979, 45 χρόνια μετά από εκείνη τη μακρά νύκτα της Ανταρκτικής, ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος απεβίωσε στο Λος Άντζελες, σε ηλικία 74 ετών με… την καρδιά του αράγιστη έως το τέλος  (“…his heart unbroken to the end”) .

Πηγές

1.     www.technologyreview.com ( “Into the Long Night”, C.M. Carlisle, 08/2010, MIT)
2.    «Ναυτική Ελλάς», Νοέμβριος 2016
3.    «Ιστορία Εικονογραφημένη», Απρίλιος 2018
4.    Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος (hmmuseum.gr – Ν.Μ.Ε.)

Σχόλια

  1. ....Λίγοι ήταν αυτοί πού άφησαν τό ανήσυχο πνεύμα του Ελληνα να αναφέρεται στίς παγκόσμιες σελίδες

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Δημοσίευση σχολίου

Ο σχολιασμός του αναγνώστη (ενημερωμένου η μη) είναι το καύσιμο για το ιστολόγιο αυτό, έτσι σας προτρέπουμε να μας πείτε την γνώμη σας. Τα σχόλια οφείλουν να είναι κόσμια, εντός θέματος και γραμμένα με Ελληνικούς χαρακτήρες (όχι greeklish και κεφαλαία).

Καλό είναι όποιος θέλει να διατηρεί την ανωνυμία του να χρησιμοποιεί ένα ψευδώνυμο έτσι ώστε σε περίπτωση διαλόγου, να γίνεται αντιληπτό ποιος είπε τι. Κάθε σχόλιο το οποίο είναι υβριστικό η εμπαθές, θα διαγράφεται αυτομάτως.

"Encompass worlds but do not try to encompass me..."

Walt Whitmann

Αναγνώστες

Συνολικές προβολές σελίδας