Κωνσταντίνος Νίδερ Η εκστρατεία της Ουκρανίας (Ιανουάριος - Μάϊος 1919) Εκδόσεις Κέδρος

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Η συμμετοχή ελληνικών μονάδων τους πρώτους μήνες του 1919  στην εκστρατεία της Αντάντ στην Ουκρανία δεν είναι ευρύτερα γνωστή, αν και αποτέλεσε ένα μάλλον ανορθόδοξο προοίμιο της λίγο μεταγενέστερης απόβασης του Ελληνικού Στρατού στη Μικρά Ασία. Ο λόγος ενδεχομένως θα πρέπει να αναζητηθεί στο ότι αποτέλεσε μια «ασήμαντη» παρένθεση, φαινομενικά χωρίς επιπτώσεις, σε μια καταιγιστική αλληλουχία γεγονότων που διαμόρφωσαν καθοριστικά το νεοελληνικό κράτος την περίοδο 1912-22. Είναι χαρακτηριστικό ότι η ελληνική βιβλιογραφία που αναφέρεται αποκλειστικά στην ελληνική στρατιωτική παρουσία στην Ουκρανία δεν υπερβαίνει τους 15-20 τίτλους, συμπεριλαμβανομένων πρωτογενών μαρτυριών και πολύ μεταγενέστερων γενικευτικών άρθρων (ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει το σχετικό υλικό στο σύνολό του στην αρκετά εκτενέστερη ενδεικτική βιβλιογραφία που παρατίθεται στις σελ. 597-603 του βιβλίου). Το παράδοξο βέβαια είναι ότι σε αυτή την εκστρατεία, στην οποία έλαβε μέρος το μεγαλύτερο τμήμα των μονάδων του Α΄ Σώματος Στρατού υπό τη διοίκηση του συγγραφέα αυτού του βιβλίου, συμμετέσχαν και ορισμένοι επώνυμοι αξιωματικοί της βενιζελικής παράταξης (όπως ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο Θεόδωρος Πάγκαλος, ο Γεώργιος Κονδύλης, ο Στυλιανός Γονατάς, ο Στέφανος Σαράφης, ο Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, ο Κωνσταντίνος Μανέτας κ.ά.), οι σχετικές αναμνήσεις αρκετών από τους οποίους διασώζονται στο αρχείο της Πηνελόπης Δέλτα. 

Ορισμένες εύστοχες ερμηνείες γι’ αυτές τις παραδοξότητες δίνει στον πρόλογο και την εισαγωγή του έργου ο επιμελητής του, ο γνωστός λογοτέχνης Φίλιππος Δρακονταειδής ο οποίος, παρότι δεν είναι κατ’ επάγγελμα ιστορικός, έχει αντιληφθεί σωστά το πνεύμα και της ιδιαιτερότητες εκείνης της ταραγμένης περιόδου. Εν πρώτοις, στον πρόλογο (σελ. 17) δίνει μια γενικότερη «ψυχολογική» ερμηνεία: «Θα έλεγε κανείς πως η Ελλάδα σύσσωμη έφτασε στην Ουκρανία με τον τρόπο που τη διακρίνει: ενθουσιώδης υπερβολικά, ανοργάνωτη υπερβολικά, αστόχαστη υπερβολικά. Εκεί πολέμησε ηρωικώς υπερβολικά και ηττήθηκε σιωπηρώς υπερβολικά. Από εκεί ξεκίνησε ενθουσιώδης υπερβολικά για τη Μικρά Ασία, όπου αποδείχτηκε ότι το δις εξαμαρτείν έχει αναπόφευκτο κόστος. Και προς παρηγορία, ας αναγνωρίσουμε ότι το ελληνικό κράτος ήταν ακόμη ένα νέο κράτος, συνηθισμένο να επιβιώνει προσαρμοζόμενο στις συνθήκες που το δημιούργησαν και οι οποίες δεν έλεγαν να εκλείψουν… Με άλλα λόγια, ένα κατ’ επίφαση οργανωμένο κράτος, που συνέβη με αυξημένη ομοψυχία να θριαμβεύσει στους Βαλκανικούς Πολέμους, έχασε με μιας τον βηματισμό του και, δέκα χρόνια αργότερα, βρέθηκε εκεί όπου δεν ήθελε και, το χειρότερο, δεν πίστευε. Το πρώτο στραβοπάτημα ήταν η εκστρατεία της Ουκρανίας». 

Στην εκτενέστερη εισαγωγή του βιβλίου (σελ. 21-51) οι παράγοντες της εκ των υστέρων περιθωριοποίησης του «ουκρανικού επεισοδίου» της νεοελληνικής ιστορίας εκτίθενται σαφέστερα. Ο επιμελητής παρουσιάζει κατά τρόπο κατανοητό ακόμη και στους πλέον αδαείς την κινούμενη άμμο των πολιτικών, στρατιωτικών, κοινωνικών, ιδεολογικών κ.ά. εξελίξεων, τόσο στο διεθνές όσο και στο εσωτερικό πεδίο, οι οποίες μετέβαλλαν συνεχώς τα δεδομένα κατά τρόπο εν πολλοίς απρόβλεπτο στο μεταίχμιο της πρώτης προς τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Για τους πιο υποψιασμένους αναγνώστες  αυτή η παρουσίαση ερμηνεύει μάλλον αβίαστα αρκετές καθοριστικές αποφάσεις εκείνης της περιόδου του τότε παντοδύναμου Ελευθερίου Βενιζέλου οι οποίες σήμερα φαίνονται παρορμητικές, παρακινδυνευμένες και εν τέλει καθοριστικά μοιραίες. Σε ένα γεωπολιτικό σκηνικό το οποίο ακόμη και οι ίδιοι οι ηγέτες των χωρών της Αντάντ δεν μπόρεσαν να διαμορφώσουν όπως ήθελαν (παρά τις σχεδόν διετείς διαβουλεύσεις τους στα συνέδρια της Ειρήνης τη διετία 1918-20), για την Ελλάδα η συμμετοχή στο πολιτικοστρατιωτικά εντελώς αβέβαιο εγχείρημα της αναχαίτισης του μπολσεβικισμού στην Ουκρανία, στο πλευρό καταπονημένων μονάδων της Αντάντ και ενός συρφετού ανοργάνωτων αντικομμουνιστικών δυνάμεων διάφορων Ρώσων στρατηγών, φάνταζε ως ο δρόμος προς το «Ελντοράντο» της υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας στη Μικρά Ασία. Οι διεθνείς

στρατηγός Νίδερ

εξελίξεις των επόμενων ετών του Μεσοπολέμου απέδειξαν τη ματαιότητα του ευρύτερου ουκρανικού εγχειρήματος της Αντάντ, που χαρακτηρίστηκε από έλλειψη οργανωμένου σχεδίου δράσης και  αποσπασματική στρατιωτική δραστηριότητα μικρών μονάδων σε ένα αφιλόξενο περιβάλλον, με ουσιαστικά ανύπαρκτες στρατιωτικές επιπτώσεις στις εξελίξεις. Τελικά, για τις άλλες δυνάμεις η απώλεια της Ουκρανίας δεν είχε σοβαρές συνέπειες. Για την Ελλάδα όμως η συμμετοχή της στον αντιμπολσεβικικό συνασπισμό είχε ως άμεση συνέπεια τη συμπαράταξη της Σοβιετικής Ένωσης με το κεμαλικό καθεστώς και την πλουσιοπάροχη ενίσχυσή του με στρατιωτικό εξοπλισμό (παρά τις ιδεολογικά αγεφύρωτες διαφορές των δύο καθεστώτων) στον αγώνα του για την εκδίωξη του Ελληνικού Στρατού από τη Μικρά Ασία.

Σε ό,τι αφορά το ίδιο το κείμενο του βιβλίου ο συγγραφέας του, στρατηγός Κωνσταντίνος Νίδερ, υπήρξε μετριοπαθής βενιζελικός αξιωματικός, γιος Βαυαρού στρατιωτικού που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα την περίοδο του Όθωνα. Η αρχική μορφή με την οποία μας παραδόθηκε το κείμενό του είναι εκείνη της δημοσίευσής του σε συνέχειες στην προπολεμική Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, ενώ στην παρούσα έκδοση έχει υποστεί μικρές παρεμβάσεις από τον επιμελητή. Το γενικότερο ύφος είναι εκείνο μιας τυπικής στρατιωτικής έκθεσης, γραμμένης σε απλή καθαρεύουσα. Η αξία του έγκειται στο ότι αποτελεί μια εκ του πρωτογενή μαρτυρία της ελληνικής συμμετοχής στην ουκρανική εκστρατεία, γραμμένη από τον κύριο υπεύθυνο για τη διεξαγωγή της. Το εκτενές κείμενο (σελ. 53-470) καταλήγει με τον κατάλογο των 398 νεκρών ή εξαφανισμένων και των 675 τραυματιών της πεντάμηνης εκστρατείας, συμπληρώνεται όμως από ένα πολύ χρήσιμο παράρτημα πηγών και βοηθημάτων (αποσπασμάτων από άλλα κείμενα πηγών ή από δημοσιεύματα της εποχής), στο οποίο ο επιμελητής έχει συμπεριλάβει και ενδεικτική βιβλιογραφία.