Νικόλαος Νικολούδης, Πολιτικός και κοινωνικός μετασχηματισμός του Ελληνικού χώρου (13ος -17ος αι.), εκδόσεις Αντ. Σταμούλη
γράφει ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης
Ένα σημαντικό βιβλίο για την ύστερη Βυζαντινή εποχή και την μετάβαση του Ελλαδικού χώρου από το Βυζάντιο στην Λατινοκρατία και την Τουρκοκρατία, είναι η νέα εργασία του κ. Νίκου Νικολούδη. Ουσιαστικά το βιβλίο δεν είναι μια συνεχόμενη αφήγηση αλλά αποτελεί ένα σύνολο θεμάτων που διαπραγματεύονται ενδιαφέρουσες πτυχές της εν λόγω εποχής. Ο συγγραφέας έχει ασχοληθεί και ερευνήσει σε βάθος τα θέματα αυτά και καταφέρνει να φέρει στο φως νέα στοιχεία εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας. Ακολούθως, θα σταχυολογήσω αυτά που μου έκαναν περισσότερη εντύπωση και που αναμφίβολα παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον.
Το πρώτο θέμα του βιβλίου αφορά την περίφημη επανάσταση και την πτώση των Ζηλωτών στην Θεσσαλονίκη, ξεκαθαρίζοντας την φύση του κινήματος, τους σκοπούς του και τον τελικό του εκφυλισμό. Παραθέτει όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, περιγράφει τις ακρότητες και την οχλοκρατική στροφή του κινήματος, την αρπαγή και την νομή των περιουσίων των πλουσίων από τους επικεφαλής των Ζηλωτών, την κλήση προς τον Σέρβο Στέφανο Δουσάν για το αποτίναγμα της Βυζαντινής εξουσίας. Το άρθρο αποτελεί έναν χρήσιμο μπούσουλα για αυτούς που τελούν υπό την επήρεια των αριστεριστικών δοξασιών που είναι πολυπληθείς στην Ελληνική βιβλιογραφία και σχετικές με το θέμα των Ζηλωτών.
Το τρίτο θέμα αφορά μια αποτίμηση του τελευταίου Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου ως στρατιωτικού ηγέτη Με νηφαλιότητα και ευθύνη έναντι της αλήθειας και της Ιστορίας, ο κ. Νικολούδης αναπτύσσει μια στέρεη επιχειρηματολογία που εκπλήσσει, ίσως δυσάρεστα κάποιους, αλλά που αναμφίβολα οφείλουμε να λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψιν, αν θέλουμε να είμαστε έντιμοι με τους εαυτούς μας. Ομολογουμένως είχα διαφορετική εικόνα για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο από αυτή του συγγραφέα, όμως αναμφίβολα η επιχειρηματολογία του διαφωτίζει το θέμα υπό μια εντελώς διαφορετική προοπτική.
Το πέμπτο θέμα αφορά μια κριτική ανάγνωση του συγγραφέα στην πολύ γνωστή αφήγηση του Νίκολο Μπάρμπαρο για την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Αφού μας αναλύει εύστοχα την αδιαφιλονίκητη αξία της αφήγησης, ο έμπειρος μελετητής μας επισημαίνει τις υπερβολές και τα λάθη του Μπάρμπαρο καθώς και τα σημεία όπου σαφώς αδικεί τους Έλληνες και ευνοεί τους συμπατριώτες του που έλαβαν μέρος στην υπεράσπιση της Βασιλεύουσας.
Το όγδοο θέμα που θίγεται αφορά την πολύτιμη, αλλά όχι ευρύτερα γνωστή, μαρτυρία του Λατίνου αρχιεπισκόπου Μυτιλήνης Λεονάρδου, για την άλωση της Πόλης. Ο Λεονάρδος είχε βρεθεί στην Κωνσταντινούπολη την παραμονή της πολιορκίας στο πλαίσιο της ένωσης των δύο εκκλησιών, που όπως περιγράφει, έγινε μέσα σε παγερή αδιαφορία και φανερή εχθρότητα από την συντριπτική πλειοψηφία των Βυζαντινών. Ο συγγραφέας αναλύει κριτικά και αποτιμά τις πληροφορίες του Λεονάρδου και αντλεί την ύλη για το ένατο θέμα του που αφορά την γενοβέζικη καταγωγή του πλοιάρχου Φλαντανελά που στο γνωστό επεισόδιο πριν την άλωση, κατάφερε να διασπάσει τον Οθωμανικό ναυτικό αποκλεισμό της Πόλης.
Το δέκατο θέμα περιέχει μια νευρώδη και λεπτομερή αφήγηση της τοπικής Ιστορίας του Πόντου από τον 5ο αιώνα ως την οριστική κατάκτηση του από τους Οθωμανούς. Ο Πόντος γεωγραφικά αποτελούσε μια ενιαία ψηφίδα που διέθετε μια φυσική άμυνα λόγω των υψωμάτων που τον περιέβαλλαν και τον καθιστούσαν δυσπρόσιτο στις επιδρομές και στις εκστρατείες κατάκτησης του. Ο Πόντος παρέμεινε σε Ελληνικά χρόνια και μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 μ.Χ. συνέχισε την πορεία του ως αυτοκρατορία της Τραπεζούντας μέχρι το 1463 όταν και καταλήφθηκε οριστικά από τον Μωάμεθ, ακολουθούμενη από τις συνηθισμένες βιαιοπραγίες των Τούρκων εις βάρος των πληθυσμών που κατακτούσαν.
Κατά την γνώμη μου τα δύο πιο ενδιαφέροντα θέματα ο συγγραφέας τα επιφυλάσσει για το τέλος. Το ενδέκατο θέμα αφορά την μετατροπή του Παρθενώνα σε τζαμί. Συνδυάζοντας πηγές και χρονικά, ο συγγραφέας διαφοροποιεί την στερεότυπη αντίληψη περί μετατροπής του Παρθενώνα σε τζαμί αμέσως όταν έγινε η κατάληψη των Αθηνών από τους Οθωμανούς. Με προσοχή και ιδιαίτερη προσπάθεια, ο συγγραφέας περιγράφει ένα Οθωμανικό πλαίσιο ιδιαίτερα ανεκτικό για τους κατοίκους των Αθηνών (ακόμη και για τους Δυτικούς), το οποίο συνδυάζει με εντυπώσεις περιηγητών και επισκεπτών στην Αθήνα που υποβοηθούν τις διαπιστώσεις του.
Το τελευταίο και μακράν το πιο πρωτότυπο θέμα που διαπραγματεύεται ο συγγραφέας στο εν λόγω βιβλίο, είναι για την δολοφονία του Μιχαήλ Λιμπόνα, ένα εντελώς άγνωστο πρόσωπο στους περισσότερους από εμάς. Ο Λιμπόνας είναι όμως κυριολεκτικά ένας Έλληνας εθνομάρτυρας μέσα στο βαθύτερο σκοτάδι της Τουρκοκρατίας. Ο κ. Νικολούδης έχει μια έφεση στα πολιτικά εγκλήματα και την εξιχνίαση τους, (υπενθυμίζω ότι έχει γράψει ένα αναλυτικότατο άρθρο για την ανεξιχνίαστη δολοφονία του Ιωάννη Τσιγάντε στην Κατοχή στο περιοδικό "Ιστορία εικονογραφημένη"), αλλά εδώ προφανώς λόγω της χρονικής απόστασης το έργο του μοιάζει απείρως δυσκολότερο. Παρά τις δυσκολίες ο Νικολούδης καταφέρνει να παρουσιάσει μια πλήρη αφήγηση και μια πειστική εξήγηση για την δολοφονία. Η Ιστορία της πολιτικής δράσης του Λιμπόνα και της εκούσιας θυσίας του υπέρ των συμπατριωτών του αποτελεί ένα συγκλονιστικό αφήγημα το οποίο συστήνω και ως αυτόνομο ανάγνωσμα σε σχέση με το υπόλοιπο βιβλίο.
Είναι ξεκάθαρο ότι ο συγγραφέας μένει ανεπηρέαστος από στερεότυπα και προκαταλήψεις (είτε εθνικιστικές είτε αριστεριστικές) που ταλανίζουν πολλούς Ιστορικούς παρά περί του αντιθέτου διαβεβαιώσεις τους, και εξετάζει με κριτική διάθεση της πηγές αξιοποιώντας όλες τις έγκυρες μαρτυρίες. Διαβάζοντας με προσοχή τις πηγές του, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι το έργο του Ιστορικού της Μεσαιωνικής Ιστορίας είναι απείρως δυσκολότερο από αυτό του Ιστορικού της νεότερης ή της σύγχρονης. Όλα μοιάζουν πιο αβέβαια, η φρασεολογία και η λογική των πηγών συμβαδίζει με την εποχή τους, δεν είναι εύκολα προσπελάσιμες κτλ.
Το βιβλίο είναι καλογραμμένο και ευκολοδιάβαστο, γραμμένο από κάποιον ο οποίος έτσι και αλλιώς ένα από τα πολλά που κάνει είναι να διορθώνει και τα γραπτά άλλων, ενώ συνοδεύεται από φωτογραφίες και μια γενική επισκόπηση της εποχής. Αναμφίβολα αποτελεί μια επιτυχημένη επιλογή του κ. Νικολούδη πριν αναλύσει το ειδικότερο θέμα που διαπραγματεύεται η έρευνα του, να δίνει ένα αναλυτικό πλαίσιο της εποχής ώστε ο αναγνώστης να μπορεί να παρακολουθήσει άνετα τον πυρήνα της αφήγησης. Το βιβλίο αποτελεί ένα αναγκαίο απόκτημα τόσο για τον εξειδικευμένο επιστήμονα που ασχολείται με την περίοδο, όσο και για όλους εμάς τους φιλίστωρες που ενδιαφερόμαστε να ενημερωθούμε για κρίσιμες πτυχές της Μεσαιωνικής ημών Ιστορίας.
Ανέγνωσα προσεκτικώς το νέο βιβλίο του Ν. Νικολούδη, το οποίο επικεντρώνεται στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Δεν αποτελεί συνεχές κείμενο αλλά σειρά μελετών οι οποίες κατά καιρούς δημοσιεύθηκαν σε διάφορα περιοδικά. Επομένως, δεν ασχολείται γενικότερα με την περίοδο αυτή αλλά επικεντρώνει ειδικότερα σε ορισμένα ζητήματα, από την εξέταση των οποίων αναδεικνύονται τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της περιόδου.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑν και οι γνώσεις μου περί τη βυζαντινή ιστορία είναι περιορισμένες, το βιβλίο είναι πράγματι ενδιαφέρον. Άλλωστε, οι υστεροβυζαντινοί χρόνοι αποτελούν την πλέον παραμελημένη περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι η λιγότερο ενδιαφέρουσα. Θα σημειώσω μόνον ότι η μελέτη για την εμφάνιση των πυροβόλων όπλων στους πολέμους στην Ελλάδα είναι αξιοσημείωτη.
Ακόμη όμως και όταν ασχολείται με πολύ γνωστά και πολύ καλά μελετημένα ιστορικά γεγονότα, ο συγγραφέας καταφέρνει να ανακαλύψει κάποιο πρωτότυπο γεγονός. Για παράδειγμα, εντυπωσιάζουν το σύντομο άρθρο για τον περίφημο Φλαντανελά και η βιογραφία του Λεονάρδου. Αμφότεροι είναι πολύ γνωστοί από τη δράση τους κατά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, αλλά ελάχιστα στοιχεία γνωρίζουμε για τους ιδίους ως ιστορικά πρόσωπα.
Δεν θα επεκταθώ περισσότερο διότι η γνώμη μου για το βιβλίο σε γενικές γραμμές συμπίπτει με την κριτική του Φιλίστορος. Απλώς θα επισημάνω ότι ο Ν. Νικολούδης εξακολουθεί να εργάζεται με τη γνωστή του μεθοδικότητα και επιμέλεια. Ο συγγραφέας είναι ειδικός επιστήμονας αλλά γράφει απλά και κατανοητά, ακριβώς επειδή κατέχει άριστα το αντικείμενό του. Αναμένουμε το επόμενο πόνημά σας!