Η πολιορκία του Αλκαζάρ (το χρονικό της μάχης που έκρινε την έκβαση του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου)

To Αλκαζάρ πριν την έναρξη των εχθροπραξιών

γράφει ο Φιλίστωρ Ι.Β.Δ.

Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος ως Ιστορικό στιγμιότυπο είναι αναμφίβολα από τα πλέον ενδιαφέροντα του Μεσοπολέμου. Αποτελεί το προοίμιο του παγκόσμιου πολέμου που ακολούθησε και αποτελεί την πλέον καθαρή στρατιωτική αναμέτρηση μεταξύ εθνικισμού και κομμουνισμού - αναρχισμού. Ένας εμφύλιος πόλεμος πάντοτε είναι ο σκληρότερος και ο πλέον πολύνεκρος από όλους τους πολέμους. Οι ακρότητες εκατέρωθεν χαρακτήρισαν τον πόλεμο αυτό, αλλά και πολλά μεμονωμένα γεγονότα του, σημάδεψαν όχι μόνο την Ισπανία αλλά την παγκόσμια Ιστορία. Ένα τέτοιο γεγονός υπήρξε η εξέγερση και η προσχώρηση της φρουράς του Τολέδο στο στρατόπεδο των εθνικιστών, κίνηση που έμοιαζε καταδικασμένη λόγω της εγγύτητας της περιοχής στην Μαδρίτη και στον όγκο των κυβερνητικών δυνάμεων. Άλλωστε άλλες αντίστοιχες τοπικές εξεγέρσεις είχαν καταπνιγεί αμέσως από τα κυβερνητικά στρατεύματα με χαρακτηριστική ευκολία. Οι εξεγερθέντες δεν ξεπερνούσαν τους χίλιους υπό την διοίκηση του συνταγματάρχη Μοσκαρντό και για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς τους κλείστηκαν στο μεσαιωνικό φρούριο του Αλκαζάρ προβάλλοντας παθητική αντίσταση κατά των κυβερνητικών στρατευμάτων, σε ένα από τα συγκλονιστικότερα γεγονότα του Ισπανικού εμφυλίου. Μαζί τους υπήρχαν και 670 γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι. Το Αλκαζάρ ήταν ένα παραλληλόγραμμο λίθινο μεγαλοπρεπές κτήριο, ένα αληθινό κομψοτέχνημα της Μεσαιωνικής τέχνης με πανέμορφα αγάλματα που περιβαλλόταν από μια σειρά στρατιωτικών κτηρίων, ήταν χτισμένο στην κορυφή ενός λόφου και δέσποζε στην τοποθεσία.

Το ανά χείρας βιβλίο του Geoffrey Moss περιγράφει ακριβώς την πεισμωμένη απελπισμένη άμυνα της φρουράς των εθνικιστών στο Αλκαζάρ από την 26η Ιουλίου ως την 27η Σεπτεμβρίου 1936. Από την πρώτη ως την τελευταία μέρα της πολιορκίας οι αμυνόμενοι πίσω από τις λίθινες επάλξεις του Αλκαζάρ και των γύρω κτισμάτων της σχολής Ευελπίδων που στεγαζόταν εκεί, είχαν να αντιμετωπίσουν καθημερινό βομβαρδισμό από το κυβερνητικό πυροβολικό, αλλά και από τα κυβερνητικά βομβαρδιστικά, αλλά και ένα χαλάζι σφαίρες από τους κυβερνητικούς εθνοφύλακες που ασχέτως αν ήταν κατά κανόνα άστοχο, ουσιαστικά καθιστούσαν την αμυντική περίμετρο ανασφαλή σε όλα τα σημεία της. Το δεύτερο σοβαρό πρόβλημα των αμυνόμενων ήταν η έλλειψη νερού, τροφής, ύπνου και ηλεκτρικού. Η ατομική καθαριότητα είχε εκλείψει λόγω έλλειψης νερού. Επίσης για τους θρησκευόμενους εθνικιστές ήταν πλήγμα ότι δεν διέθεταν ιερέα για να κηδεύσει τους νεκρούς, αλλά και να τελέσει την Θεία λειτουργία. 

Οι αμυνόμενοι επέδειξαν ένα ιδιαίτερα επινοητικό πνεύμα στην οργάνωση της άμυνας τους. Εκτός από την οχύρωση κάθε τοποθεσίας που έμοιαζε κρίσιμη για την άμυνα του κεντρικού κτηρίου, καθορίστηκαν ομάδες οπλιτών που είχαν επιφορτιστεί με την υποχρέωση να σβήνουν τις φωτιές που προκαλούσαν οι κυβερνητικές δυνάμεις με ρίψη χειροβομβίδων και πετρελαίου, ενώ άλλες ομάδες είχαν αναλάβει την συνεχή οχύρωση των σημείων που ήταν κρίσιμα για την συνολική άμυνα. Η λογική της άμυνας ήταν ότι κάθε οπλίτης όφειλε να μην εκτίθεται σε κίνδυνο, οι αμυνόμενοι σπανίως αντεπιτέθηκαν και σχεδόν ποτέ δεν ήρθαν σε μάχη σώμα με σώμα με τον εχθρό. Αντιθέτως τήρησαν μια παθητική αλλά σταθερή άμυνα πάντοτε καλώς οχυρωμένοι ώστε να μετριάζεται το πλεονέκτημα του επιτιθέμενου που είχε την αριθμητική υπεροχή.  

Κυβερνητικοί εθνοφύλακες στην πολιορκία του Αλκαζάρ

Σταδιακά ο κυβερνητικός κλοιός στένευε καθώς η αντίσταση στο Αλκαζάρ είχε μεγάλο ηθικό αντίκτυπο σε όλο το μέτωπο, αλλά και οι αμυνόμενοι γίνονταν ασθενέστεροι από τις κακουχίες, την έλλειψη τροφής και νερού, τους τραυματισμούς αλλά και την ψυχολογική πίεση που στις τελευταίες μέρες της πολιορκίας οδηγούσε ακόμη και σε αυτοκτονίες. Οι αμυνόμενοι γνώριζαν ότι οι εθνικιστές του Μόλα και του Φράνκο πλησίαζαν, αλλά κάθε μια μέρα που περνούσε, η επόμενη ήταν αρκετά χειρότερη για τους αμυνόμενους. Σταδιακά τα κτήρια των αμυνόμενων είχαν μεταβληθεί σε σωρούς ερειπίων, αλλά ο κυριότερος κίνδυνος τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας ήταν άλλος. Η κυβέρνηση είχε αποφασίσει να πέσει οπωσδήποτε το Αλκαζάρ και για τον λόγο αυτό ανέθεσε σε ομάδες μηχανικών να σκάψουν υπόγεια τούνελ κάτω από το φρούριο κι να το ανατινάξουν με δυναμίτιδα. Έτσι τις τελευταίες κρίσιμες μέρες οι αμυνόμενοι κάτω από τα πόδια τους άκουγαν τρυπάνια και σκαψίματα που πλησίαζαν. Οι κυβερνητικοί συνεχώς απειλούσαν, ενώ λίγες ημέρες πριν την ανατίναξη αντιπροσωπεία τους πρότεινε να απομακρυνθούν οι οικογένειες των αμυνόμενων. Οι γυναίκες του Αλκαζάρ όχι μόνο αρνήθηκαν, αλλά δήλωσαν ότι ακόμη και αν οι άντρες τους ήθελαν να παραδώσουν το Αλκαζάρ αυτές θα έπαιρναν τα όπλα και θα συνέχιζαν τον αγώνα μέχρις εσχάτων. 

κυβερνητικοί Εθνοφύλακες 

Καθώς η ημέρα ανατίναξης πλησίαζε, ο φόβος κυρίευε τους αμυνόμενους και παρέλυε την θέληση τους για αντίσταση. Καθώς οι εθνικιστές συνεχώς πλησίαζαν, πολλοί αμυνόμενοι θλίβονταν σκεπτόμενοι ότι πέρασαν τόσα τους τελευταίους δύο μήνες για να αποτύχουν και να χάσουν την ζωή τους λίγο πριν την τελική νίκη. Στις 18 Σεπτεμβρίου τα εκρηκτικά στις στοές είχαν τοποθετηθεί και ο υπουργός πολέμου είχε φτάσει από την Μαδρίτη για να πατήσει το κουμπί της ανατίναξης των αμυνόμενων εν είδι φτηνής φιέστας. Η ανατίναξη ουσιαστικά κατέστρεψε το μισό φρούριο, όμως δεν προκάλεσε απώλειες στους αμυνόμενους πέρα από μόλις δύο νεκρούς. Τα κυβερνητικά στρατεύματα πλησίασαν για την τελική έφοδο η οποία διήρκεσε συνολικά τρεις ημέρες. Οι αμυνόμενοι από σαφώς πολύ χειρότερες θέσεις κατάφεραν να νικήσουν τους πολυπληθείς επιτιθέμενους φτάνοντας στο έσχατο σημείο εξάντλησης. κυριολεκτικά ένα βήμα πριν την ολοκληρωτική τους κατάρρευση. Παρά το γεγονός ότι το Αλκαζάρ είχε μεταβληθεί σε σωρούς ερειπίων, οι αμυνόμενοι κατάφεραν να κρατήσουν την περίμετρο, προκαλώντας βαριές στους επιτιθέμενους.Όταν λίγες ημέρες ο Φράνκο εισήλθε στο Αλκαζάρ, βρήκε μια ομάδα ανθρώπων που έμοιαζε με φαντάσματα να παρουσιάζουν όπλα μέσα σε ένα σωρό ερειπίων. Είχαν νικήσει....

Ο Moss ήταν ο ίδιος απόστρατος ταγματάρχης του Αγγλικού στρατού και είχε ασχοληθεί με την συγγραφή από το 1919. Αναμφίβολα ήταν ιδεολογικά υπέρ των Ισπανών εθνικιστών και βρέθηκε στο Τολέδο ως πολεμικός ανταποκριτής πιθανά με ειδική άδεια από την εθνικιστική κυβέρνηση του Φράνκο. Έμεινε στην περιοχή τρεις μήνες και πήρε λεπτομερείς συνεντεύξεις από όσους είχαν επιζήσει. Επίσης στην διάθεση του ήταν και το στρατιωτικό ημερολόγιο που τήρησε ο Μοσκαρντό κατά την διάρκεια της πολιορκίας. Χάρις τις συνεντεύξεις αυτές, ο Moss κατάφερε να ανασυστήσει σε καθημερινή βάση την πολιορκία του Αλκαζάρ με πολύτιμες πληροφορίες για την πορεία και την εξέλιξη της. Ο Moss περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια τα κτίσματα που περιέβαλλαν το Αλκαζάρ, τα οποία μεταβλήθηκαν σε πολεμικές επάλξεις για τους αμυνόμενους. Κατά την παραμονή του στο Τολέδο φωτογράφισε τα κατεστραμμένα κτήρια, ενώ βρήκε φωτογραφικό υλικό για το πως ήταν πριν βομβαρδιστούν. Εντυπωσιακά επίσης είναι τα λεπτομερή σχεδιαγράμματα του συμπλέγματος του Αλκαζάρ με όλα τα κτήρια που το περιέβαλλαν, που σου δίνουν την δυνατότητα να παρακολουθήσεις ευχερώς τις καθημερινές μάχες που περιγράφονται.

Η φρουρά του Αλκαζάρ μετά την νίκη της

Στις αδυναμίες του βιβλίου είναι αναμφίβολα η έλλειψη θετικών πληροφοριών για τις κυβερνητικές δυνάμεις, τους διοικητές τους τις επιδιώξεις τους και τα σχέδια τους για την πολιορκία.Επίσης αρνητικό είναι ότι σχεδόν όλες οι Ιστορικές πληροφορίες που παρέχονται ως πλαίσιο είναι πολύ γενικές και ίσως ανακριβείς. Ο συγγραφέας δεν έχει εικόνα για την επέμβαση της Γερμανίας και της Ιταλίας υπέρ των εθνικιστών, για τις αντιθέσεις στο στρατόπεδο των κυβερνητικών, για την ενίσχυση της Ρωσίας στους κυβερνητικούς κτλ, αλλά αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στον χρόνο που γραφόταν το βιβλίο αυτά δεν ήταν Ιστορικά γεγονότα αλλά γίνονταν σε ενεστώτα χρόνο και συσκοτίζονταν από την ανηλεή προπαγάνδα των δύο παρατάξεων. Εκτός κειμένου θα παρατηρούσα ότι σύμφωνα με το ιστορικό Hugh Thomas, η στροφή των εθνικιστικών στρατευμάτων προς το Τολέδο είχε αρνητικό αντίκτυπο στην συνολική εκστρατεία για τον Φράνκο, καθώς τον απομάκρυνε προσωρινά από την Μαδρίτη και έτσι έχασε πολύτιμο χρόνο δίνοντας την ευκαιρία στους κυβερνητικού να ανασυνταχθούν. Όμως ο Φράνκο ήταν αδύνατον να μην στραφεί προς το Αλκαζάρ του οποίου το ηρωικό παράδειγμα είχε εμπνεύσει του στρατιώτες του, τους Ισπανούς φαλαγγίτες, αλλά και γενικότερα τους υποστηρικτές των Ισπανών εθνικιστών σε όλη την Ευρώπη.

Ο Μοσκαρντό ξεναγεί τον Φράνκο στα ερείπια

Δύο παρατηρήσεις ακόμη. Η πρώτη είναι ότι ο συγγραφέας καταφέρνει να αναδείξει τον ρόλο της θρησκευτικής πίστης στην επιτυχημένη άμυνα που αντέταξε η φρουρά του Αλκαζάρ. Οι υπερασπιστές κατάφεραν να αντέξουν γιατί πίστευαν, ενώ οι αντίπαλοι τους απλώς σκέφτονταν. Δεύτερη παρατήρηση, η απουσία του Μοσκαρντό από την διήγηση του συγγραφέα, σε σημείο να απορεί κανείς. Ακόμη και το συγκλονιστικό γεγονός όταν τον εκβίασαν να παραδώσει το οχυρό έναντι της ζωής του γιου του και αυτός αρνήθηκε χωρίς δεύτερη σκέψη ακούγοντας από το τηλέφωνο την εκτέλεση, στο βιβλίο αποτυπώνεται βιαστικά, με ένα ξηρό τρόπο και χωρίς ιδιαίτερες λεπτομέρειες (*). Ο Μοσκαρντό απουσιάζει από όλη την πολιορκία σε σημείο να πιστεύεις ότι βρισκόταν στο γραφείο του και διάβαζε κατά την διάρκεια των ημερών εκείνων, ενώ ακόμη και σε γεγονότα που ήταν αναμφίβολα παρόν όπως οι διαπραγματεύσεις των τελευταίων ημερών, ο συγγραφέας δεν κάνει την παραμικρή μνεία σε αυτόν. Όχι μόνο αυτό. Σε άλλο σημείο του βιβλίου ο Moss αμφιβάλλει αν τα σχέδια και η οργάνωση της άμυνας προέρχονταν από τον Μοσκαρντό η από μια ομάδα αξιωματικών που με ευφυΐα και έμπνευση κατάφεραν να πετύχουν το ακατόρθωτο. Πολλοί άλλοι αποδίδουν την οργάνωση της καθημερινής άμυνας στον Πέδρο Ρομέρο Μπασάρτ, επικεφαλής της πολιτοφυλακής που συντάχθηκε με τους εθνικιστές. Είναι γεγονός ότι ο Μοσκαρντό ήταν ουσιαστικά αποστρατευμένος και παροπλισμένος στο Τολέδο, η στρατιωτική του σταδιοδρομία ως τότε ήταν ασήμαντη, ενώ είχε φήμη ενός εξαιρετικά σχολαστικού αξιωματικού, με ανεπτυγμένη όμως την αίσθηση του καθήκοντος.

προπαγανδιστική αφίσα των εθνικιστών

Γενικά το βιβλίο δεν έχει προσωπικότητες ως πρωταγωνιστές των γεγονότων αλλά προτιμάει τον ανώνυμο οπλίτη, τον ανώνυμο αξιωματικό που εκφράζει το σύνολο, αποφεύγοντας ακόμη και να αναφέρει το όνομα του υπουργού πολέμου που ήρθε να πατήσει το κουμπί για την ανατίναξη! Ακόμη και η αναφορά στους στρατηγούς των εθνικιστών Φράνκο, Μόλα και Κέιπο ντε Λιάνο είναι σποραδική και αποσπασματική και γίνεται μόνο όταν είναι αδύνατο να μην αποφευχθεί, ενώ γενικώς ο συγγραφέας προτιμάει να αναφέρεται στους απλούς στρατιώτες, στην προσωπική τους γενναιότητα, στην πίστη τους, στον φόβο τους, στον ηρωισμό τους. Ο συγγραφέας πασχίζει να φανεί αντικειμενικός, αλλά μάλλον αποτυγχάνει, καθώς είναι φανερός ο θαυμασμός του για τους αμυνόμενους, αλλά και γενικότερα η συμπάθεια του για τους εθνικιστές. Πάντως το βιβλίο σημείωσε μεγάλη επιτυχία την εποχή που εκδόθηκε και σημείωσε πολλές επανεκδόσεις σε πολλές γλώσσες.

Συμπερασματικά το βιβλίο αποτελεί μια πρώτης τάξης πρωτογενής πηγή για την πολιορκία του Αλκαζάρ από την οπτική των εθνικιστών. Η Ελληνική έκδοση από τον εκδοτικό οίκο eurobooks είναι επιμελημένη, η γραμματοσειρά που επιλέχθηκε ευνοεί την ανάγνωση, ενώ και το φωτογραφικό υλικό αν και λίγο σκοτεινό, βοηθάει στην κατανόηση της αφήγησης. Τελειώνω με μια πληροφορία πολύ ενδιαφέρουσα που διάβασα και μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Σε κάποια στιγμή της πολιορκίας οι κυβερνητικοί οχύρωσαν την πύλη της Σάντα Κρούζ, όπου υπήρχε εντοιχισμένη μια πλάκα με την Μαρία Παρθένο και εξαπέλυαν πυρά από το σημείο εκείνο. Η διαταγή στους υπερασπιστές του Αλκαζάρ ήταν ξεκάθαρη: όφειλαν να προσπαθήσουν να μην βλάψουν το κομψοτέχνημα που αποτελούσε πολιτιστικό θησαυρό και θρησκευτική κληρονομιά της Ισπανίας. Μετά το τέλος της πολιορκίας η πύλη είχε ελάχιστες ζημιές και η εντοιχισμένη πλάκα είχε μείνει άθικτη....

(*)Είναι γεγονός ότι Ιστορικοί φίλα προσκείμενοι στην αριστερά αμφισβήτησαν ότι συνέβη αυτή η εκτέλεση.
Μπορείτε να προμηθευτείτε το βιβλίο από εδώ

Επίμετρον - τo Αλκαζάρ πριν την έναρξη των εχθροπραξιών (το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από την Εθνική βιβλιοθήκη της Mαδρίτης)

Το Αλκαζάρ μετά την απελευθέρωση του από τους εθνικιστές