401 στρατιωτικό νοσοκομείο: Mια άγνωστη όαση στο κέντρο της Αθήνας

γράφει η Ελισάβετ  Ηλιοπούλου

αρχιτέκτων (αναδημοσίευση από savepr401.wordpress.com/)

Μερικά από τα κτίρια του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου ανάμεσα στις νέες πτέρυγες του Ναυτικού Νοσοκομείου, αριστερά, και του ΝΙΜΤΣ, δεξιά. Στο βάθος, το Πάρκο Ελευθερίας.

Στο κέντρο της άναρχα δομημένης και πολύπαθης Αθήνας, δίπλα στο Ναυτικό Νοσοκομείο και στη συνέχεια του Πάρκου Ελευθερίας, έχει απομείνει ένας ιστορικός και ιδιαίτερα γοητευτικός χώρος με 13 παλιά λιθόκτιστα κτίρια πλήρως εναρμονισμένα με τον ιδιόμορφο περιβάλλοντα χώρο τους. Πρόκειται για το  πρώην 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, έκτασης 11 στρεμμάτων, έναν χώρο ο οποίος είναι κυριολεκτικά απομονωμένος και απροσπέλαστος από τη γύρω περιοχή. Το ιστορικό αυτό νοσοκομείο το οποίο περιήλθε το 1971 στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος, κατόπιν ανταλλαγής με το Υπουργείο Άμυνας,  παραμένει  άγνωστο για τον πολύ κόσμο καθώς ένας ψηλός τοίχος από τη μεριά της πολυσύχναστης οδού Δεινοκράτους εμποδίζει ακόμα και την οπτική επαφή μαζί του. Το αρχιτεκτονικό αυτό σύνολο με τις επιμήκεις πτέρυγες-θαλάμους,  με την πλακόστρωση, τις μεγάλες μαρμάρινες σκάλες και τη διαμόρφωση από λίθινα στοιχεία, περιβάλλεται από αλέες γεμάτες με δενδροστοιχίες  μεγάλων αιωνόβιων δένδρων και θυμίζει έντονα παλαιό
στρατόπεδο.

Αλέα με μια από τις επιμήκεις πτέρυγες όπου λειτουργεί, από το 1972, το Εκκλησιαστικό Λύκειο.

Για όσους δεν γνωρίζουν, παραθέτουμε μια περίληψη της συγκινητικής ιστορίας της ευρύτερης περιοχής και, κυρίως, των κτισμάτων του παλιού αυτού νοσοκομείου:

Η έκταση αυτή η οποία έφθανε μέχρι τη οδό Δορυλαίου και ήταν γνωστή στους παλιούς Αθηναίους με την ονομασία «Στρατιωτικά Παραπήγματα», εχρησιμοποιείτο από το 1877 για τη λειτουργία και τις εγκαταστάσεις του 1ου Συντάγματος Πεζικού, απομεινάρια των οποίων είναι και μερικά από τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου καθώς και τα διατηρητέα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας, του Ναυτικού Νοσοκομείου και τα διατηρηθέντα από το Ν.Ι.Μ.Τ.Σ.

 
Αριστερά: Αεροφωτογραφία (1970) του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου (κάτω) και του ΝΙΜΤΣ (επάνω), τυπωμένη σε carte-postale. Εστάλει από στρατιωτικό γιατρό σε συνάδελφό του.Περισσότερα από τέσσερα κτίρια του παλιού  401, περίπου στο μέσον της φωτογραφίας, κατεδαφίστηκαν γιά την ανέγερση της νέας πτέρυγας του ΝΙΜΤΣ. Δεξιά: Αεροφωτογραφία (2008)

Μερικά από τα υπάρχοντα κτίρια του 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου χρησιμοποιήθηκαν από το 1882 μέχρι το 1897 για τη λειτουργία του «Στρατιωτικού Σχολείου Υπαξιωματικών» το οποίο ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων  Την 1^η Ιουλίου του 1882 γίνεται η σύσταση του Σχολείου Υπαξιωματικών βάσει του Νόμου ΑΛΒ’ ο οποίος υπογράφεται από τον Χαρίλαο Τρικούπη και από τον Γεώργιο τον Α’ (Εφημερίς της Κυβερνήσεως). Το Σχολείο αυτό  εγκαθίσταται «εις τα προς νότον κτήρια των παραπηγμάτων της οδού Κηφησίας (Στρατώνων Πεζικού), εις ά, από του 1897 έχει εγκατασταθεί στρατιωτικόν νοσοκομείον» (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια). Σύμφωνα δε με τα αναφερόμενα στην Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, «…Η Σχολή Υπαξιωματικών υπήρξε μιά των αρίστων στρατιωτικών σχολών, ού μόνον αποδώσασα αρίστους αξιωματικούς, αλλά και συντελέσασα εις την δημιουργίαν αρίστου πυρήνος υπαξιωματικών, εις ούς πολλά οφείλει ο στρατός του 1912 και 1913». Το Σχολείο αυτό ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής

Ευελπίδων και  φοίτησαν σ’ αυτό, μεταξύ άλλων, ο Στρατηγός Ν. Πλαστήρας, (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια) ο Στρατηγός Κ. Βεντήρης, ο Υποστράτηγος Χ. Κατσημήτρος και άλλες σημαντικές μορφές και ήρωες της στρατιωτικής ηγεσίας και ιστορίας της Ελλάδας.

Φωτογραφία ενός τραυματία του πολέμου του 1897 από το βιβλίο ΑΘΗΝΑ 1839-1900, Φωτογραφικές Μαρτυρίες, Μουσείο Μπενάκη

Μετά την κήρυξη του ατυχούς γιά την Ελλάδα Ελληνοτουρκικού πολέμου, τα κτίρια της Σχολής Υπαξιωματικών  (κτίρια αρ. 1, 3 και 4 στο Τοπογραφικό Σκαρίφημα στο τέλος του κειμένου) χρησιμοποιούνται  ως πρόσκαιρο παράρτημα του Στρατιωτικού Νοσοκομείου στου Μακρυγιάννη για την περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών του Ελληνοτουρκικού Πολέμου.  Η χρήσις του εκείνη συνεχίστηκε αδιάκοπα και μετά τον τερματισμό του πολέμου και μέχρι το 1971 οπότε περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

    

Ένα από τα πιο παλιά κτίρια, το οίκημα Λυράκη, όπου λειτουργούσε, από το 1882, το Στρατιωτικό Σχολείο Υπαξιωματικών.  

 

Από το 1904 και μέχρι το 1971 χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα από το «Α΄Στρατιωτικό Νοσοκομείο» (1904-1945), το οποίο μετονομάστηκε, το 1945, σε «401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο» και λειτούργησε στο σημείο αυτό έως το 1971. Νοσηλεύτηκαν σ’ αυτό χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλκανικών Πολέμων, του Μακεδονικού Μετώπου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Ελληνο-Ιταλικού και Ελληνο-Γερμανικού πολέμου, και των πολεμικών επιχειρήσεων του 1944 -1949.

  
Αριστερά:Το  νεοκλασσικό διώροφο με μιά από τις πτέρυγες.
Δεξιά: Η πίσω όψη του  νεοκλασσικού διωρόφου όπου στεγαζόταν η Διεύθυνση του Νοσοκομείου.

Από τη χρήση των κτιρίων αυτών ως  Στρατιωτικού Νοσοκομείου παρέχονται σημαντικά στοιχεία για τη λειτουργία του νοσηλευτηρίου της εποχής εκείνης, καθώς και για την κοινωνική αντίληψη των περασμένων αιώνων, εφόσον κατασκευάστηκαν με βάση τις γαλλικές επιστημονικές αντιλήψεις, δηλαδή κατά περίπτερα, ώστε να αποφεύγεται η μετάδοση των μικροβίων. Γι’ αυτό, «ιδιώται γιατροί, κυρίως σπουδασμένοι στη Γαλλία, π.χ. ο Κατακουζηνός και άλλοι, διακήρυτταν ότι πρέπει να παραμείνει όπως στη Γαλλία που διατήρησε τα παλαιά της νοσοκομεία (Val de Grace) ως συνδεδεμένα με την ιστορία της ιατρικής σ’ αυτήν».

Πέραν της ενδιαφέρουσας ιστορίας τους, τα μικρού μεγέθους και λιτού χαρακτήρα κτίρια είναι λιθόκτιστα και κεραμοσκεπή, με τοιχοποιία επεξεργασμένης πέτρας και με ορθογωνικούς γωνιόλιθους. Τα υπέρθυρα των ανοιγμάτων, θυρών και παραθύρων, είναι κατασκευασμένα με ορατούς ορθογωνικούς λίθους σε αρμονική διάταξη με τις διακοσμητικές ζώνες που τα περιβάλλουν, τοξωτές καμάρες με λίθινα διακοσμητικά περιθώρια και μεταλλικά προστατευτικά κιγκλιδώματα. Αποτελούν ίσως το τελευταίο δείγμα της στρατιωτικής νοσοκομειακής αρχιτεκτονικής του τέλους του 19ου αιώνα, με μορφοπλαστικά νεογοτθικίζοντα στοιχεία, όπως είναι οι γωνιακοί λίθινοι πυργίσκοι ή παρατηρητήρια, και μια ενιαία και αδιάσπαστη πολεοδομική ενότητα, σπάνια και μοναδική για το κέντρο της Αθήνας. Τα κτίρια, με τη χαρακτηριστική διάταξή τους, προσδίδουν στον χώρο παραδοσιακό χαρακτήρα στρατοπέδου και θυμίζουν έντονα κηπούπολη.

Η κύρια όψη του  νεοκλασσικού διωρόφου.

Σύμφωνα με σχετικά αρχεία της Διεύθυνσης Σχεδίου Πόλεως, ήδη από το 1980, ο Δήμος Αθηναίων, η 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων και ο Οργανισμός Αθήνας διεξήγαγαν σοβαρές προσπάθειες ώστε τα κτίρια του παλιού νοσοκομείου να ενταχθούν στην κατηγορία των διατηρητέων μαζί με τα παρακείμενα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας, με τα οποία αποτελούν ενιαίο σύνολο από πλευράς ιστορίας και αρχιτεκτονικής μορφής, τρόπου κατασκευής και κλίμακας, χρήσης και φυσικού περιβάλλοντος. Παρά το γεγονός ότι το 1984 το τότε αρμόδιο Συμβούλιο αποφάσισε να σωθούν και τα κτίρια του νοσοκομείου, μόνον τα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα το 1997.

Αρμονικός συνδυασμός δύο κτιρίων διαφορετικών εποχών και διαφορετικής αρχιτεκτονικής τεχνοτροπίας.

Οι προσπάθειες του Συλλόγου «Ο Λυκαβηττός» το 2003 για τη διάσωση του ιστορικού αυτού χώρου στις παρυφές του Λυκαβηττού, συνεχίστηκαν πιο οργανωμένα και εντατικά μετά την απόφαση της Εκκλησίας να ανεγείρει  πολυτελές ξενοδοχείο. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Αθήνας, δεν επιτρέπεται η ανέγερση ξενοδοχείου ή άλλου κτιρίου του οποίου η χρήση δεν συμβιβάζεται με εκείνη που προβλέπεται από αυτό,. δηλαδή, αστικό πράσινο και χρήσεις εκπαιδευτικές και πολιτιστικές  για τα υπάρχοντα κτίρια.

Υπάρχει δε απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για παρεμφερή περίπτωση βάσει της οποίας ο καθορισμός των χρήσεων γης δεν χρειάζεται περαιτέρω εξειδίκευση και επομένως είναι δεσμευτικός (αρ. 4047/1999, Τμήμα Ε). Άλλωστε, το αίτημα για τη διάσωση των κτιρίων και του περιβάλλοντος χώρου υποστηρίζεται από νόμους, (3028/2002), άλλες σχετικές αποφάσεις του ΣτΕ και διεθνείς συμβάσεις, όπως είναι η Σύμβαση της Γρανάδας (2039/1992).

 
Αριστερά: Λεπτομέρεια επιμήκους πτέρυγας με εμφανή λιθοδομή, με ορατούς ορθογωνικούς
λίθους και λίθινες κορνίζες στα υπερθυρα.
Δεξιά: Ισόγειο νεοκλασσικό κτίριο  με λίθινη ορατή λιθοδομή στη βάση του.

Ωστόσο, το θέμα του χαρακτηρισμού εξακολουθεί να εκκρεμεί παρά το γεγονός ότι από το 2002 έχουν κατατεθεί σχετικοί φάκελοι στο Υπουργείο Πολιτισμού και στο Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.. Το 2003, το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων γνωμοδότησε για τον ακρωτηριασμό του συνόλου χαρακτηρίζοντας μόνο  3,5 κτήρια ως διατηρητέα! Μια απόφαση που, ευτυχώς, δεν έχει υπογραφεί από κανέναν Υπουργό Πολιτισμού. Το δέ  Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε  απαξιεί έστω να μας ενημερώσει για την πορεία του φακέλου.

Το σχήμα των παραθύρων των υπογείων είναι χθαμαλού τύπου  τοξοτές καμάρες με λίθινα διακοσμητικά περιθώρια και μεταλλικά κιγκλιδώματα γαλλικής τυπολογίας.

Εν τω μεταξύ και σε αντίθεση με τα παρόμοια κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας και του στρατοπέδου στο Πάρκο Γουδή, τα οποία έχουν ανακαινιστεί και χρησιμοποιούνται πλέον ως μουσεία, γλυπτοθήκη ή χώροι εκθέσεων, τα σημαντικά κτίρια του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου καταρρέουν με γοργό ρυθμό καθώς υφίστανται τη φθορά του χρόνου από την αδιαφορία των αρμοδίων.

Μετά από τις προσπάθειες και τους αγώνες τόσων χρόνων, παρακαλούμε τα αρμόδια Υπουργεία και τον Δήμο της Αθήνας να δώσουν μια οριστική λύση. Η καταστροφή του χώρου αυτού θα έχει σαν αποτέλεσμα τη διατάραξη της αρμονικής σχέσης κτιριακού πλούτου και περιβάλλοντος και θα είναι ένα τεράστιο λάθος όχι μόνο για την περιοχή, η οποία είναι ήδη βεβαρημένη με ογκώδη κτίρια, αλλά και για όλη την Αθήνα.

 
Αριστερά: Γείσο με λίθινη κορνίζα στη στέγη, πέτρινα φουρούσια και λίθινο, γωνιακό πυργίσκο.
Δεξιά: Λεπτομέρεια λίθινου πυργίσκου, χαρακτηριστικό στοιχείο  στρατιωτικής αρχιτεκτονικής.

Υπέρ της διάσωσης του χώρου ως συνόλου με όλα τα ιστορικά κτίσματα έχουν ταχθεί πάμπολλοι φορείς και οργανισμοί μεταξύ των οποίων η 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, το Τμήμα Νεωτέρων Μνημείων  της  τότε Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού, η Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας (Ο.Ρ.Σ.Α.), η Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, το Ελληνικό Τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ΙCOMOS),  ο Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών (ΣΕΠΟΧ) και η “MOnuMENTA”, Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία για την Προστασία της Φυσικής και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.

Μονολιθικός μαρμάρινος εξώστης του διωρόφου κτιρίου με χυτά μεταλλικά στοιχεία και   χειροποίητη διακόσμηση.

Επίσης, υπέρ της διάσωσης του συνόλου είχαν τοποθετηθεί το 2003 οι  παραβρεθέντες στην συνεδρίαση του τότε Συμβουλίου καθηγητές, επιστήμονες και καλλιτέχνες  Γ. Λάββας (Ακαδημαικός),   Εμμ. Μπίρης,  Ελπίδα Μακρή,  Νίκη Ζαμενοπούλου,  Γρ. Ριζόπουλος,  Δ. Ζιρώ  και  Αγγελική Καστανά.

 
Αριστερά: Μαρμάρινο φουρούσι του εξώστη του διωρόφου κτιρίου.
Δεξιά: Μαρμάρινη, χορταριασμένη  σκάλα που οδηγούσε στην είσοδο μιας από τις πτέρυγες.

Η τύχη του μοναδικού αυτού ιστορικού συνόλου πρόκειται πολύ σύντομα να κριθεί για ακόμα μια φορά  από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  ΚΑΙ  ΠΗΓΕΣ

**Παππάς Αναστάσιος, «Κολωνάκι – Λυκαβηττός», Ενας Σύντομος   Ιστορικός Περίπατος στο Παρελθόν,  Σύλλογος των Αθηναίων,  1991

**Μοσχωνάς Αντώνης,  Υποστράτηγος Υγειον., Διάλεξη στο 401 Γ.Σ.Ν.Α. στις 12.12.1985

**ΜΕΓΑΛΗ  ΕΛΛΗΝΙΚΗ  ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, Τόμος Δέκατος

**Επαμ. Κ. Στασινόπουλος, Στολές του Ελληνικού Στρατού και Ναυτικού

Εικόνες του Πάνου Αραβαντινού, Αθήνα, 1939
Βιβλιοθήκη  Πολεμικού  Μουσείου  Αθηνών

**ΜΕΓΑΛΗ  ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ  ΚΑΙ  ΝΑΥΤΙΚΗ  ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ,  Τόμος Εκτος

**ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΕΝΟΠΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ, ΤΟΜΟΣ 18^ος, ΤΕΥΧΟΣ  1

Μπισογιάννης Ζήσης,  Αρχίατρος,  ΙΣΤΟΡΙΚΑ  ΘΕΜΑΤΑ,  1984,  Σύντομη Ιστορία των Στρατιωτικών Νοσοκομείων Αθηνών και ιδιαίτερα του 401 Γ.Σ.Ν.Α., Ιαν.-Φεβρ. 1984

**Φωτόπουλος Χρήστος, Αντιστράτηγος,  Επίτιμος Γενικός  Επιθεωρητής  Στρατού,  Ιστορικός  και Συγγραφέας,  μεταξύ  άλλων,  της Ιστορίας της  Σχολής  Ευελπίδων

**Διεύθυνση  Ιστορίας  Στρατού, Οδός  Θαλού  και  Πιττακού  10

**Ιατρικός  Μηνύτωρ,  Επιστημονικόν  Δελτίον  15.10.1901

**Επιστολή Σχολάρχη Πρωτ. Βασιλείου Ε. Βολουδάκη προς την Αγίαν και

Ιεράν Σύνοδον στις 21 Αυγούστου, 2001

**ΑΘΗΝΑ, 1839-1900,Φωτογραφικές Μαρτυρίες, Μουσείο Μπενάκη, 2003