Δημήτρης Μπαλτάς, Μαρτυρολόγιο συγγραφείς και καλλιτέχνες στο στόχαστρο της εξουσίας, Εναλλακτικές Εκδόσεις

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Για την πλειονότητα των σύγχρονων ανθρώπων, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, αποτελεί κοινή αντίληψη ότι το σοβιετικό καθεστώς, όπως και το εθνικοσοσιαλιστικό, υπήρξαν οι πιο τυραννικές μορφές διακυβέρνησης κατά τον 20ό αιώνα. Αν και ξεκίνησαν από διαφορετικές αφετηρίες, στην προσπάθειά τους να διαμορφώσουν έναν «νέο» τύπο ανθρώπου τόσο η σοβιετική όσο και η εθνικοσοσιαλιστική ηγεσία εκμηδένισαν κάθε μορφή έκφρασης που τολμούσε να διαφοροποιηθεί έστω και ελάχιστα από την κυρίαρχη κρατική ιδεολογία. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού το ναζιστικό καθεστώς υιοθέτησε τις πιο σύγχρονες και «αποτελεσματικές» μεθόδους εξόντωσης, όπως οι θάλαμοι αερίων. Αντίθετα, το σοβιετικό επέλεξε πιο παραδοσιακές και εν μέρει «πρωτόγονες» μεθόδους, όπως η λιμοκτονία ή η φυσική εξάντληση των «αντιπάλων» του μέσω της καταναγκαστικής εργασίας στα διαβόητα γκουλάγκ, η χωροθέτηση των οποίων σε περιοχές με εξαιρετικά δυσβάστακτο κλίμα εγγυάτο την αποτελεσματικότητά τους. 

Όσον αφορά ειδικότερα το σοβιετικό καθεστώς, τα πρώτα και κυριότερα θύματα των διωγμών του υπήρξαν οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες, η τύχη των οποίων αποτελεί και το θέμα του βιβλίου που παρουσιάζουμε εδώ. Παρά τη σχετικά μικρή έκτασή του, το έργο αναλύει έγκυρα και μεθοδικά τις μεθόδους εξουδετέρωσης των ιδεολογικών αντιπάλων (πραγματικών ή εικαζόμενων) του σοβιετικού καθεστώτος, εξετάζοντας μάλιστα αναλυτικά τις πιο γνωστές και προβεβλημένες περιπτώσεις τους. Κατ’ αρχήν ο συγγραφέας, γνωστός για τη συστηματική συγγραφική του ενασχόληση με τη ρωσική πνευματική κίνηση, επισημαίνει ότι οι διωγμοί των διανοουμένων δεν υπήρξαν επινόηση του σοβιετικού καθεστώτος αλλά ανάγουν την προέλευσή τους στη μεταναπολεόντεια περίοδο, οπότε το τσαρικό καθεστώς έστρεψε την οργή του, μεταξύ άλλων, εναντίον των Δεκεμβριστών διανοουμένων και του Αλεξάνδρου Πούσκιν. 

Παρόμοιοι διωγμοί συνέβησαν και αργότερα κατά τον 19^ο αιώνα, προοιωνιζόμενοι αντίστοιχους σοβιετικούς κατά τον 20ό. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας: «Το έργο του Αλεξ. Σολζενίτσιν (1918-2008) υπό τον τίτλο “Μία ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς”, έχει μία σπουδαία καταγωγή, τις “Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων” του Ντοστογιέφσκυ, αν και επισημαίνεται ότι “υπάρχουν ομοιότητες στα δύο βιβλία οι οποίες δεν μπορούν να αποδοθούν στην επίδραση του παλαιότερου συγγραφέα στον νεώτερο, αλλά οφείλονται στην όμοια κατάσταση που περιγράφουν τα δύο βιβλία”» (σελ. 16). 

Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η διαπίστωσή του ότι «ο σταλινισμός, ως θεωρητική σύλληψη και ως πρακτική εφαρμογή, υπήρχε και προ του Στάλιν, κατά την εποχή του Λένιν, και μετά τον Στάλιν, κατά την εποχή του Χρουστσώφ» (σελ. 9-10). Είναι γεγονός ότι τα πρώτα σύγχρονα γκουλάγκ εγκαινιάστηκαν ευθύς μετά την επικράτηση του σοβιετικού καθεστώτος, δεδομένου ότι το τσαρικό καθεστώς εξόριζε μεν τους αντιπάλους του αλλά δεν τους περιόριζε κατ’ ανάγκη σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας (κάτι που διαπίστωσε και ο ίδιος ο Λένιν κατά την εξορία του στη Σιβηρία). Υπ’ αυτή την έννοια η εξέλιξη των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας στη Ρωσία / Σοβιετική Ένωση γινόταν όλο και πιο απάνθρωπη, τουλάχιστον μέχρι τον θάνατο του Στάλιν. 

Γενικότερα πάντως, ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι «θα πρέπει να τονισθεί ότι η Τρομοκρατία του Λένιν ήταν θεμελιωμένη στον Μαρξ και στον Ένγκελς οι οποίοι έγραφαν ότι “θα πρέπει να επαναληφθεί το 1793. Αφού καταλάβουμε την εξουσία και μετέπειτα, θα μας βλέπουν σαν να είμαστε τέρατα, αλλά αυτό βεβαιότατα μας αφήνει αδιάφορους”» (σελ. 55). Οι τίτλοι των τεσσάρων κυρίων κεφαλαίων του έργου δηλώνουν χαρακτηριστικά και το είδος της «ποινής» που συνεπαγόταν η δυσμένεια του σοβιετικού καθεστώτος για τους διανοούμενους αντιπάλους του: «Οι εξόριστοι», «Οι εκτελεσθέντες», «Οι καταδικασθέντες σε λήθη», «Οι αυτόχειρες». 

Καταληκτικά, πρόκειται για ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον έργο το οποίο, παρά τον όγκο των πληροφοριών που περιέχει, διαβάζεται χωρίς να κουράζει, αποτελώντας παράλληλα ένα χρήσιμο εγχειρίδιο, εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα, για το θέμα που διαλαμβάνει. 

Επίμετρον - Εκδήλωση της επίσημης παρουσίασης του βιβλίου αυτή την Πέμπτη

Οι Εναλλακτικές Εκδόσεις παρουσιάζουν την Πέμπτη 19 Μαρτίου στις 19.30 το βιβλίο του Δημήτρη Μπαλτά, Μαρτυρολόγιο, συγγραφείς και καλλιτέχνες στο στόχαστρο της σοβιετικής εξουσίας. 

Για το βιβλίο θα μιλήσουν οι: Νίκος Νικολούδης, δρ Ιστορίας και Φώτης Σχοινάς, δρ Φιλοσοφίας και ο συγγραφέας του βιβλίου. Συντονιστής: Κωνσταντίνος Ντίνος.

Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στον χώρο πολιτικής και πολιτισμού Ρήγας Βελεστινλής, Ξενοφώντος 4, 6ος όροφος, Σύνταγμα. 

Ο συγγραφέας στον πρόλογο του βιβλίου γράφει μεταξύ άλλων: 

Ἡ μελέτη δέν φιλοδοξεῖ νά ἀποτελέσει μονομερῶς ἕνα ἐγχειρίδιο τῆς ἱστορίας τῆς ρωσσικῆς λογοτεχνίας ἤ τῆς πολιτικῆς ἱστορίας τῶν ἐτῶν 1917-1966. Ἀντιθέτως, διά τῆς παρούσης ἐργασίας ἐπιχειρεῖται κυρίως ἡ διατήρηση τῆς ἱστορικῆς μνήμης, τῆς ἐθνικῆς καί συλλογικῆς, ὅπως καί τῆς ἀτομικῆς, πού εἶναι συστατικό στοιχεῖο τῆς ἐπιβιώσεως ἑνός ἔθνους καί ὥς ἕνα βαθμό τοῦ παραδειγματισμοῦ τῶν ἄλλων ἐθνῶν. Ἐπίσης σκοπός τοῦ γράφοντος εἶναι νά δείξει ὅτι ὁ «σταλινισμός», ὡς θεωρητική σύλληψη καί ὡς πρακτική ἐφαρμογή, ὑπῆρχε καί πρό τοῦ Στάλιν, κατά τήν ἐποχή τοῦ Λένιν, καί μετά τόν Στάλιν, κατά τήν ἐποχή τοῦ Χρουστσώφ. Θά ἦταν τουλάχιστον ἱστορική ἀδικία εἰς βάρος τῶν πολλῶν καί τῆς Ἱστορίας νά περιορίσει κανείς τήν Τρομοκρατία τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος στά χρόνια τῆς ἐξουσίας τοῦ Στάλιν, ἰδιαιτέρως δέ στά ἔτη 1936-1938, ἐνῶ τά γεγονότα μαρτυροῦν περί τῆς συστηματικῆς τρομοκρατικῆς πρακτικῆς τοῦ σοβιετικοῦ καθεστῶτος σέ ὅλην τήν διάρκεια τῆς ἱστορίας του.