Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο "εξ απορρήτων", Αναπνευστικόν όργανον της κυκλοφορίας του αίματος Ήτοι περί κινήσεως και χρειάς των πνευμόνων: Πραγματεία φιλοσοφικοϊατρική, Επιμέλεια - Εισαγωγή - Σχόλια - Ευρετήριο: Δημήτριος Καραμπερόπουλος Εκδόσεις Αθ. Σταμούλη Αθήνα 2010

 γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Κατά κοινή παραδοχή, στο μεγαλύτερο διάστημα των τεσσάρων αιώνων της οθωμανικής κυριαρχίας (15^ος-19^ος) το ελληνικό έθνος δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει συστηματικά τις πνευματικές εξελίξεις που πραγματοποιήθηκαν στη Δύση. Ειδικότερα μάλιστα μέχρι την περίοδο του Διαφωτισμού (δηλαδή μέχρι τα μέσα του 18^ου αιώνα) η πνευματική κίνηση στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές χώρες περιοριζόταν σε μικρούς κύκλους λογίων, χωρίς να διαχέεται σε ευρύτερες πληθυσμιακές ομάδες. Το γεγονός αυτό δεν σχετίζεται με την ύπαρξη (ή μη) του κρυφού σχολειού, θεσμού ο οποίος θα εξακολουθήσει να παραμένει αμφιλεγόμενος, αφού οι μαρτυρίες για την παρουσία κρυφών σχολειών ποικίλουν ανάλογα με την περιοχή, τη χρονική περίοδο και τις κατά τόπους συνθήκες διαβίωσης των υπόδουλων Ελλήνων. Αντίθετα, συνδέεται καταλυτικά με το αναπόφευκτα χαμηλό βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων την ίδια περίοδο και την αποκοπή τους από τη Δύση, ως αποτέλεσμα των γενικότερων κοινωνικοπολιτικών συγκυριών (πολέμων του οθωμανικού κράτους, πειρατικών επιδρομών κλπ.). 

Φυσικά αυτός ο «κανόνας» είχε και τις αναπόφευκτες εξαιρέσεις του, με πιο χαρακτηριστική για την περίοδο μέχρι την έναρξη του Διαφωτισμού τον περίφημο Αθηναίο λόγιο Θεόφιλο Κορυδαλέα (1570-1645) ο οποίος έθεσε τις βάσεις του νεώτερου επιστημονικού στοχασμού στον ελληνικό χώρο. Κάπως μεταγενέστερος του Κορυδαλέα, αλλά με εξίσου σημαντική παρουσία στα πρώιμα νεοελληνικά γράμματα ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος «ο εξ απορρήτων» (1641-1709), ένας από τους πρώτους Φαναριώτες του οποίου τρισέγγονος ήταν ο ομώνυμος πολιτικός της Ελληνικής Επανάστασης και της οθωνικής περιόδου. Ο παλαιότερος Αλέξανδρος, που καταγόταν από εύπορη οικογένεια της Χίου, σπούδασε Ιατρική στο περίφημο πανεπιστήμιο της Πάδοβας, στο οποίο μάλιστα υπέβαλε και διδακτορική διατριβή (γραμμένη εξ ολοκλήρου στα λατινικά!) το 1664. Στη συνέχεια επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου άσκησε την Ιατρική, ενώ παράλληλα δίδαξε στη σχολή του Μανολάκη του Καστοριανού (1665-72). Αργότερα προσλήφθηκε ως γραμματέας του περίφημου Παναγιώτη Νικούσιου, του πρώτου Έλληνα μεγάλου διερμηνέα της Υψηλής Πύλης, του οποίου την κόρη παντρεύτηκε και αργότερα τον διαδέχθηκε στο ίδιο αξίωμα. Ως κορωνίδα της πολιτικής του σταδιοδρομίας μπορεί να θεωρηθεί το γεγονός ότι εκπροσώπησε την Υψηλή Πύλη στις διαπραγματεύσεις για την υπογραφή της Συνθήκης του Κάρλοβιτς (1699). Από την άλλη πλευρά, το πνευματικό του έργο δεν περιορίστηκε στον τομέα της ιατρικής, αλλά επεκτάθηκε και σε έργα φιλολογικού, ιστορικού και θεολογικού περιεχομένου.

Η διδακτορική διατριβή του Μαυροκορδάτου, η οποία κατά καιρούς έχει σχολιαστεί εγκωμιαστικά

Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ο "εξ απορρήτων"

από πολλούς, παρέμενε μέχρι πρόσφατα ουσιαστικά απρόσιτη, αφού ελάχιστοι είναι σε θέση στις μέρες μας να μελετούν κείμενα γραμμένα στα λατινικά, και μάλιστα επιστημονικού περιεχομένου. Το έργο όμως παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί μια από τις παλαιότερες προσπάθειες συσχετισμού της λειτουργίας των πνευμόνων και της καρδιάς, και παράλληλης ερμηνείας του μηχανισμού της καρδιακής λειτουργίας. Μέσα από το κείμενο αποκαλύπτεται το επιστημονικά ανήσυχο πνεύμα του Μαυροκορδάτου ο οποίος, συνδυάζοντας την επιστημονική παρατήρηση, το πείραμα και τον φιλοσοφικό στοχασμό κατά τρόπο που θυμίζει τη μεθοδολογία και τις διατυπώσεις του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, καταλήγει σε πρωτότυπα συμπεράσματα που εντυπωσίασαν τους συγχρόνους του. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από την επανέκδοση του έργου στη Φρανκφούρτη (με συμπληρώσεις και επεξηγήσεις) μόλις ένα έτος μετά την πρώτη κυκλοφορία του (1665). Σε αυτή την ολοκληρωμένη έκδοση στηρίχθηκε η πρώτη (και μέχρι στιγμής μοναδική) ελληνική μετάφρασή του, από τον Στάθη Παπαπολυχρονίου, η οποία καθιστά προσιτό το κείμενο κατά πρώτο λόγο στους Έλληνες ερευνητές της ιστορίας της ιατρικής, αλλά και γενικότερα σε όλους όσους μελετούν την ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων. Ο ίδιος ο Μαυροκορδάτος είχε επίγνωση της συμβολής της έρευνάς του στην εξέλιξη της παιδείας των συγχρόνων του, σχολιάζοντας χαρακτηριστικά στον επίλογο του έργου: «Πρόθεσή μου δεν είναι να αρέσουν μόνο σε μένα οι απόψεις μου αλλά θα ήθελα να αποτελέσουν ερεθίσματα, για να αποκτήσω καλύτερες γνώσεις από τους πιο μορφωμένους και έτσι με τον αμοιβαίο μόχθο να αυξήσουμε την κληρονομική σοφία που παραλάβαμε από τους προγόνους μας» (σελ. 133). 

Ιδιαίτερης μνείας χρήζουν τα ιδιαίτερα διαφωτιστικά εισαγωγικά σχόλια του γνωστού ερευνητή της ιστορίας του Διαφωτισμού και της πνευματικής δράσης του Ρήγα Βελεστινλή, ιατρού Δημητρίου Καραμπερόπουλου, (τα οποία μπορεί κανείς να βρει στην ιστοσελίδα: http://www.karaberopoulos.gr/karaberopoulos/b_iat15.asp), χάρη στα οποία ξαναβγαίνει από την αφάνεια μια από τις σημαντικές φυσιογνωμίες του τουρκοκρατούμενου ελληνισμού.