Τα δημογραφικά στοιχεία στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον 17ο αιώνα σύμφωνα με τον Εβλιγια Τσελεμπή ( Evliya Çelebi) (17ος Αιώνας μ. Χ.)

Εβλιγιά Τσελεμπή

1611-1684

(Πηγή: Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, με μετάφραση και σχόλια από τον Βασίλη Δημητριάδη, Έκδοση Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1973)

Εξετάζοντας τα δημογραφικά στοιχεία πού βρίσκουμε στην περιγραφή των πόλεων της Δυτικής Μακεδονίας πρέπει να έχουμε υπόψη μας πρώτα άπ' όλα ότι ο Εβλιγιά Τσελεμπή  δεν είναι πολύ ακριβής στους αριθμούς που παραθέτει. Οι αριθμοί του δεν προέρχονται από μελέτη επισήμων στοιχείων, αλλά βασίζονται κυρίως στην προσωπική εκτίμηση του συγγραφέα. Ακόμη, όπως έχει παρατηρηθή (βλ. σ. 7), οι αριθμοί πού αναφέρει ό Έβλιγιά είναι πολλές φορές εξογκωμένοι, όπως γενική είναι η τάση για υπερβολή σέ όλο τό έργο του. Επίσης έχω διαπιστώσει ότι η προσεκτική σύγκριση των αριθμών πού παραδίδει ο Εβλιγιά μας αποκαλύπτει και κάτι άλλο: τη συνήθεια του να αναφέρει κάθε τόσο ορισμένους αριθμούς, πάντα τους ίδιους. Οι πιο συνηθισμένοι από αυτούς είναι το 7 και τα πολλαπλάσια του (70, 77,7.000, 70.000, 77.000, 700.000) τό 40, οι έκατοντάδες (100, 200, 500 κλπ.), οι χιλιάδες (1.000, 2.000, 3.000... 100.000) και ένας ακόμη αριθμός πού ιδιάζει στον Εβλιγιά: το 60 μέσα σε άλλους αριθμούς (360, 1.060,2.060,10.060). Τους αριθμούς αυτούς τούς συναντούμε σέ δλο του τό έργο. Η συχνή επανάληψη τους δείχνει ότι πρόκειται για «συμβατικούς» αριθμούς, που δεν ανταποκρίνονται ακριβώς στα πράγματα. Παρακάτω αναφέρονται οι αριθμοί πού δίνει ό Έβλιγιά, σημειώνω όμως προκαταβολικά ότι πρέπει να τούς θεωρούμε μόνον ενδεικτικούς μικρού ή μεγάλου πλήθους και όχι πραγματικούς. Τέλος δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο Εβλιγιά ενδιαφέρεται κυρίως για τους μουσουλμάνους κατοίκους των πόλεων πού περιγράφει και τη ζωή τους. Γι' αυτό και οι πληροφορίες για τους χριστιανούς και τους Εβραίους είναι τις πιο πολλές φορές ελλιπείς, ασήμαντες και ανακριβείς. Οπωσδήποτε τα στοιχεία αυτά μας δίνουν μιαν εικόνα, έστω και όχι πλήρη, της δημογραφίας της Μακεδονίας, όπως την είδε ο Εβλιγιά.



Σκόπια

Για τα Σκόπια ο Εβλιγιά δεν δίνει αριθμό κατοίκων. Λέγει όμως ότι η πόλη είχε εβδομήντα συνοικίες, χωρίς να άναφέρη καμίας τό όνομα, με 10.060 σπίτια και 120 τζαμιά, σε 45 από τα όποια τελούνταν η προσευχή κάθε Παρασκευή. Όλα αυτά μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι το μουσουλμανικό στοιχείο αποτελούσε σημαντικό μέρος του πληθυσμού των Σκοπίων. Ό Εβλιγιά όμως δεν δίνει καμιά πληροφορία σχετική με τον αριθμό των μουσουλμανικών συνοικιών ή των μουσουλμάνων κατοίκων. Ελάχιστες είναι και οι πληροφορίες του για τους μη μουσουλμάνους κατοίκους. Από την αναγραφή μόνον των εκκλησιών διαφόρων εθνοτήτων καταλαβαίνουμε πώς στα Σκόπια κατοικούσαν Αρμένιοι, Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, «Λατίνοι» και Εβραίοι (σ. 122). Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι «Λατίνοι»; Πιθανόν να πρόκειται για βλαχόφωνους• το πρόβλημα εξετάζεται παρακάτω (σ. 70)2.

Περλεπές

 

Για τον Περλεπέ μαθαίνουμε πως είχε δέκα συνοικίες με χίλια σπίτια. Από τούς κατοίκους λίγοι ήταν οι Τούρκοι, όπως δείχνουν τα δυο τζαμιά που υπήρχαν. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ο Έβλιγιά λέγει ότι ήταν Βούλγαροι και Σέρβοι και ότι επικρατούσε η βουλγαρική γλώσσα (σ. 141). Το άλλο μεγάλο κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας, το Μοναστήρι, είχε κατά τον Εβλιγιά 21 συνοικίες με τρεις χιλιάδες σπίτια (σ. 147-149). Οι μουσουλμάνοι είχαν εβδομήντα τζαμιά, μικρά και μεγάλα,

Χάρτης των ταξιδιών του Τσελεμπή

αριθμό το δίχως άλλο υπερβολικό (σ. 149). Πιο κοντά στην πραγματικότητα πρέπει να είναι ο αριθμός των εννιά μεντρεσέδων (σ. 152), ούτε όμως αυτός είναι ενδεικτικός του αριθμού των μουσουλμάνων της πόλης, αφού ξέρουμε ότι το Μοναστήρι την εποχή εκείνη θεωρούνταν σημαντικό μορφωτικό κέντρο των μουσουλμάνων και από πολλά γειτονικά μέρη θα συνέρρεαν εκεί όσοι νέοι επιθυμούσαν να αποκτήσουν τη μόρφωση που θα τούς άνοιγε το δρόμο για διάφορες υπαλληλικές θέσεις (βλ. σ. 84 κ.έ.). Για τη σύνθεση του πληθυσμού δεν βρίσκουμε καμιάν άλλη πληροφορία στην περιγραφή του Μοναστηρίου.

Φλώρινα - Καστοριά

Ο επόμενος σταθμός του Εβλιγιά είναι η Φλώρινα. Στις έξι συνοικίες της με τα πεντακόσια σπίτια της υπήρχαν, κατά τον Έβλιγιά, δεκαεπτά μουσουλμανικά ιερά. Τρεις όμως μόνο συνοικίες, ίσως τις τουρκικές, ονομάζει ο συγγραφέας και δυο τζαμιά (σ. 162). Χριστιανοί και άλλοι, μη μουσουλμάνοι, κάτοικοι δεν αναφέρονται καθόλου. Ό Έβλιγιά τούς αγνοεί εντελώς. Δεν γίνεται όμως το ίδιο και με την Καστοριά. Αντίθετα, εδώ ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι μουσουλμάνοι ήταν λίγοι και νωθροί (σ. 170). Οι κάτοικοι ήταν σχεδόν όλοι «θαυμάσιοι άπιστοι "Έλληνες» (σ. 169). Από τις είκοσι συνοικίες της πόλης δεκαέξι ήταν ελληνικές, τρεις μουσουλμανικές και μια εβραϊκή (σ. 168). Συνολικά τα σπίτια της πόλης ήταν 2.500 (σ. 169). Οι Έλληνες κάτοικοι έμεναν έξω από το κάστρο και ήταν όλοι εύποροι γουναράδες. Είχαν εμπορικές σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, όπου εξυπηρετούσαν τους βεζίρηδες, αλλά και με τη μακρινή Ρωσία, άπ' όπου έρχονταν τάματα για τις εκκλησίες τής πόλης (σ. 1.71).

Η περιοχή των καζάδων προς τα νότια τής Καστοριάς, δηλ. η περιοχή της σημερινής Πτολεμαΐδας, του 'Εγρί-Μπουτζάκ και του Σαρί-Γκιόλ, ήταν κατάσπαρτη από χωριά ελληνικά και τουρκικά. Ο Εβλιγιά βρίσκει Έλληνες να κατοικούν στο χωριό Λίτσιστα στην όχθη της λίμνης της Καστοριάς (σ. 176), στην Κλεισούρα, κι αυτή γεμάτη άπό γουναράδες (σ. 176), καθώς και στά χωριά Κουλγκάλ-Όμπασί, Σούλποβα, Χασάνκιοϊ και Ποκρεβνίκ, στους πρόποδες του όρους Μορίκι (Σουλού Χάν) (σ. 177). Τα Καϊλάρια, καθώς και τα γύρω τουρκοχώρια, κατοικούνταν από Γιουρούκους. Όλοι υπηρετούσαν στον στρατό του σουλτάνου ώς μεταφορείς πυροβόλων (σ. 178). Εντύπωση έκανε στον συγγραφέα ό διαφορετικός τρόπος ζωής και ενδυμασίας τους (σ. 198). Στά Σέρβια υπήρχαν έξι μουσουλμανικές συνοικίες, οκτώ ελληνικές καί μιά εβραϊκή (σ. 203). Όλες μαζί είχαν 1.800 σπίτια. Ό Εβλιγιά μάλιστα αναφέρει ότι οι Έλληνες της πόλης ήταν όχι μόνο περισσότεροι, αλλά και ανώτεροι σε πολλά από τούς μουσουλμάνους (σ. 205).

 

Γιαννιτσά

Τα Γενιτσά είχαν δεκαεπτά συνοικίες με 1.500 σπίτια (σ. 214 κ.έ.). Η πόλη ήταν καθαρά τουρκική. Οι λίγοι χριστιανοί και Εβραίοι κάτοικοι της δεν αναφέρονται καθόλου άπό τόν Έβλιγιά. Γνωρίζουμε ότι ή χριστιανική συνοικία βρισκόταν έξω από τήν πόλη καί δέν είχε εκκλησία1. Τό πολυάριθμο μουσουλμανικό στοιχείο δέν ανεχόταν τή ζωντανή εκδήλωση του χριστιανικού πληθυσμού ώς τά τελευταία χρόνια τής τουρκοκρατίας. Η Εδεσσα με τις δώδεκα συνοικίες της ήταν κι αυτή γεμάτη από Τούρκους. Εννέα συνοικίες της ήταν μουσουλμανικές και τρεις ελληνικές (σ. 235 κ.έ.). Εβραίοι, όπως δηλώνει ό συγγραφέας, δεν επιτρεπόταν να κατοικούν μέσα στην Έδεσσα. Ο Εβλιγιάλ έγει πως η πόλη είχε 1.060 σπίτια, ο αριθμός όμως πρέπει να θεωρηθή συμβατικός. Στην πόλη η παρουσία των Ελλήνων ήταν αισθητή. Ό Εβλιγιά μιλά για τις όμορφες Ελληνίδες, πού πολλοί πρόκριτοι πήραν για γυναίκες τους, για τις καλογριές και τους καλόγερους πού είδε να τριγυρνούν στην πόλη, για τους χορούς των Ελλήνων σε ορισμένη τοποθεσία.

 

Νάουσα - Βέροια

Καθαρά κωμόπολη «απίστων» ήταν η Νάουσα. Την κατοικούσαν κυρίως Έλληνες, που ήταν περίφημοι έμποροι. Μη βρίσκοντας τίποτε μουσουλμανικό στην πόλη για να περιγράψη ό Έβλιγιά δέν έμεινε καθόλου, αλλά προχώρησε στη γειτονική Βέροια- ήταν μια πυκνοκατοικημένη πόλη με τέσσερεις χιλιάδες σπίτια. Δεκαέξι συνοικίες της ήταν μουσουλμανικές και δεκαπέντε χριστιανικές (σ. 252 κ.έ.). Σ' αυτές κατοικούσαν Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, και «Λατίνοι», δηλ. βλαχόφωνοι. Υπήρχαν και δύο συνοικίες εβραϊκές. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε και τους μαύρους δούλους της πόλης, που ο ριθμός τους ήταν, όπως φαίνεται, σημαντικός (σ. 262). Οι ούλοι αυτοί είχαν ιδιαίτερο άρχοντα, στον όποιο οφείλεται πιθανόν και η νομασία μιας συνοικίας της όλης («του Αράπη») (σ. 260 κ.έ.). Ο Εβλιγιά δεν δίνει καμιά ιδιαίτερη πληροφορία για τούς Έλληνες κατοίκους της πόλης. Ούτε καν αναφέρει τις πολλές εκκλησίες πού υπήρχαν στις χριστιανικές συνοικίες και που η παράδοση τις ανεβάζει σε 72 (σ. 256). Μπαίνοντας το 1670 στη Βόρειο Μακεδονία από το Έλμπασάν ο Εβλιγιά βρήκε χωριά αλβανικά, ελληνικά και βουλγαρικά (σ. 270). Για τη Στρούγκα μαθαίνουμε πως ήταν μια μικρή κωμόπολη με τρεις συνοικίες (σ. 281). Οι πιο πολλοί κάτοικοι της ήταν Έλληνες και Βούλγαροι. Άλλη πληροφορία για τον αριθμό και τη σύνθεση των κατοίκων δεν βρίσκουμε.

Αχρίδα

Στην Αχρίδα, έδρα σαντζάκ μπέη και από παλαιά μεγάλο θρησκευτικό κέντρο των χριστιανών, έντονη ήταν ή παρουσία και των δύο στοιχείων. Στο κάστρο της κατοικούσαν αποκλειστικά χριστιανοί. Είχε 160 σπίτια, υπήρχαν όμως ακόμη έξι μοναστήρια μέ 40-50 μοναχούς τό καθένα (σ. 292, 294). Εκτός από το μισοερειπωμένο σεράι του πασά, το τζαμί της Άγια-Σοφιάς, πού και αυτό κατέρρεε σιγά - σιγά, το τζαμί του Όχρή-Ζαντέ, που είχε χτιστή την εποχή του Βαγιαζίτ Β' (1481-1512), και ένα μικρό ακόμη τέμενος, δεν υπήρχαν άλλα ίχνη τής παρουσίας των Τούρκων στο κάστρο. Ο Εβλιγιά μάλιστα λέγει ότι στην Αγία Σοφία, πού είχε μετατραπή σε τζαμί όταν ό Μουράτ Β' πήρε την πόλη, δεν σύχναζαν οι μουσουλμάνοι, πολλές φορές όμως οι χριστιανοί τη χρησιμοποιούσαν δωροδοκώντας τούς φυλακές της.

Η κυρίως πόλη είχε δεκαεπτά συνοικίες. Στις δέκα κατοικούσαν μουσουλμάνοι και στις άλλες επτά Έλληνες, Βούλγαροι και βλαχόφωνοι (σ. 295). Τα σπίτια της ήταν 10-15 χιλιάδες, δηλαδή η πόλη πρέπει να είχε κατά τον Έβλιγιά 50 ως 75 χιλιάδες κατοίκους, αριθμός πού επίσης πρέπει να θεωρηθή υπερβολικός (σ. 297-298). Είναι αδύνατο την εποχή εκείνη η Αχρίδα να είχε τόσο μεγάλο πληθυσμό. Άλλωστε, τα άλλαστοιχεία που παραδίδει ο Έβλιγιά δεν συμβιβάζονται με τον αριθμό των κατοίκων: Η Αχρίδα είχε 150 καταστήματα όλα κι όλα, μόνο δύο μεντρεσέδες κι επτά σχολεία για μικρά παιδιά, τρία χάνια και δύο λουτρά. Αυτοί κι οι άλλοι αριθμοί πού δίνει ο Εβλιγιάγια τα άλλα κτήρια κοινής ωφελείας στην πόλη δείχνουν ότι ο πληθυσμός της πρέπει να ήταν πολύ μικρότερος.
Τον χριστιανικό πληθυσμό της πόλης, όπως αναφέραμε πιο πάνω, τον αποτελούσαν κατά τον Έβλιγιά Έλληνες, Βούλγαροι και «Λατίνοι», δηλ. βλαχόφωνοι. Έκτος από τις πληροφορίες που παραθέτει ο συγγραφέας για τους χριστιανούς πού κατοικούσαν στο κάστρο, δεν βρίσκουμε άλλες γι' αυτούς πού έμεναν στην πόλη. Η επίδραση τους όμως στους μουσουλμάνους κατοίκους τής πόλης φαίνεται από το γεγονός ότι και οι Τούρκοι ακόμη μιλούσαν βουλγαρικά και ελληνικά. Στους κατοίκους ήταν άγνωστη η αλβανική γλώσσα (σ. 303-304).


Πόγραδετς

Η Ρέσνα ήταν μια μικρή κωμόπολη με δύο συνοικίες, μια μουσουλμανική και μια χριστιανική. Πενιχρές είναι και οι πληροφορίες για τούς κατοίκους του Πόγραδετς. Φαίνεται πώς και οι τέσσερεις συνοικίες της κωμόπολης ήταν μουσουλμανικές, γιατί τέσσερα ήταν και τα τζαμιά της (σ. 311). Χριστιανοί κάτοικοι δεν αναφέρεται αν υπήρχαν. Ενδιαφέρουσα είναι η πληροφορία του Εβλιγιά ότι η κοντινή Στάροβα, πού από τις τέσσερεις συνοικίες της με τετρακόσια σπίτια οι δύο ήταν μουσουλμανικές και οι δύο χριστιανικές, αποτελούσε κέντρο παιδομαζώματος. Ο Εβλιγιά αναφέρει εδώ τον κανουνναμέ πού είχε έκδοθή την εποχή του σουλτάνου Σουλεϊμάν Α' σχετικά με τον τρόπο διεξαγωγής του παιδομαζώματος και μας αφήνει να εννοήσουμε ότι το παιδομάζωμα• βρισκόταν σέ εφαρμογή την εποχή πού επισκέφθηκε τήν πόλη (σ. 312 κ.έ.). Ενώ όμως στην αρχή της περιγραφής λέγει ότι όλοι οι κάτοικοι της περιοχής είναι Βούλγαροι (σ. 312), παρακάτω μιλώντας για τό παιδομάζωμα σημειώνει ότι στρατολογούνταν από εκεί εκατοντάδες παιδιά Βουλγάρων και Ελλήνων (σ. 314). Στην περιοχή, επομένως, κατοικούσαν και Έλληνες.

Καμιά πληροφορία δεν βρίσκουμε γιά τούς κατοίκους της περιοχής της Πρέσπας. Τουρκόπολη φαίνεται να ήταν και το Ράντοβιτς με πέντε μουσουλμανικές συνοικίες (σ. 320). Βούλγαροι ήταν κυρίως οι κάτοικοι της περιοχής του Τίκβες, που είχε τέσσερεις συνοικίες μουσουλμανικές και δύο χριστιανικές (σ. 321). Στο Βαλάντοβο επίσης κυριαρχούσαν οι Βούλγαροι, ενώ οί μουσουλμάνοι ήταν λίγοι (σ. 323). Ό Έβλιγιά επαινεί εδώ την καθαριότητα των κατοίκων και περιγράφει την ενδυμασία των ανδρών και των γυναικών (σ. 326). Σημαντικό κέντρο αποτελούσε η Στρώμνιτσα με δεκατέσσερεις συνοικίες, από τις όποιες τρεις ήταν χριστιανικές και μια εβραϊκή, με 2.040 σπίτια συνολικά (σ. 337 κ.έ.). Στο κάστρο της κατοικούσαν Βούλγαροι αρματολοί, ποιας εθνικότητας όμως ήταν οι κάτοικοι της πόλης ο Εβλιγιά δεν αναφέρει. Γράφει μόνον ότι οι Τούρκοι κάτοικοι ήταν Γιουροϋκοι της φυλής των Όγούζων (σ. 341).


Πετρίτσι

Το Πετρίτσι περιγράφεται ως μια μικρή φτωχή κωμόπολη με μια συνοικία μουσουλμανική και μια χριστιανική με 240 σπίτια (σ. 349). Καμιά πληροφορία για τούς κατοίκους του Μελένικου και τον αριθμό τους δεν βρίσκουμε στον Εβλιγιά , έκτος από το ότι ανάμεσα στους προύχοντες της πόλης υπήρχαν και Γιουροϋκοι, που πρέπει να αποτελούσαν το κυριότερο μέρος του μουσουλμανικού πληθυσμού (σ. 356). Για τη Βέτρινα (Νέο Πετρίτσι) ο Εβλιγιά αναφέρει πως είχε πέντε συνοικίες Βουλγάρων, Ελλήνων και Σέρβιον, αφήνοντας ασυμπλήρωτο τον α¬ριθμό των μουσουλμανικών συνοικιών (σ. 357). Για τούς κατοίκους και τα κτήρια τής πόλης δεν αναφέρει τίποτε.

Με βάση λοιπόν τα στοιχεία πού παραδίδει ο Εβλιγιά μπορούμε να πούμε ότι ο πληθυσμός άσε όλες τις πόλεις της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας την εποχή πού τις επισκέπτεται ο συγγραφέας του Seyahatname, δηλαδή στα μέσα του 17ου αιώνα, ήταν μικρός. Σε μερικές από αυτές, όπως στα Σκόπια, στα Γενιτσά, στην Έδεσα, στη Ρέσνα, καθώς και στην περιοχή γύρω από τη λίμνη του Σαρί-Γκιόλ, το μουσουλμανικό στοιχείο υπερτερούσε- σε άλλες, όπως η Καστοριά, η Νάουσα, τα Σέρβια, ο Περλεπές, η Στρούγκα, το Βαλάντοβο και το Τίκβες, επικρατέστερο ήταν το χριστιανικό. Στις άλλες πόλεις, όπως στο Μοναστήρι, στη Βέροια και στην Αχρίδα, για να αναφέρουμε τις σπουδαιότερες, ο πληθυσμός φαίνεται πώς ήταν λίγο πολύ μοιρασμένος ανάμεσα στα δύο στοιχεία.

Για τη σύνθεση του χριστιανικού πληθυσμού έχουμε να παρατηρήσουμε με βάση τα στοιχεία του Εβλιγιά ότι τα Σέρβια, η Έδεσα, η Νάουσα, η Καστοριά και μερικά χωριά νότια από αυτή κατοικούνταν αποκλειστικά από Έλληνες. Καθαρά βουλγαρικός ήταν ο πληθυσμός στο Τίκβες και το Βαλάντοβο. Έλληνες και Βούλγαροι κατοικούσαν στα Σκόπια, τη Βέροια, τη Στρούγκα, την Αχρίδα, τη Στάροβα και τη Βέτρινα. Σερβικός πληθυσμός σημειώνεται στα Σκόπια, τον Περλεπέ, τη Βέροια και τη Βέτρινα. Σημειώνεται επίσης η παρουσία «Λατίνων», δηλ. βλαχοφώνων, στα Σκόπια, στη Βέροια και στην Αχρίδα. Εβραίοι κατοικούσαν επίσης στη Βέροια και στα Σκόπια. Η σύνθεση του χριστιανικού πληθυσμού στις άλλες πόλεις δεν διευκρινίζεται. Παρατηρούμε επομένως ότι νότια από τα σημερινά σύνορα της Ελλάδος παρουσία βουλγαρικού και σερβικού πληθυσμού σημειώνεται από τον Εβλιγιά μόνο στη Βέροια. Αντίθετα έντονη ήταν η παρουσία του ελληνικού στοιχείου σε πόλεις που βρίσκονται έξω από τα σημερινά σύνορα (Στρούγκα, Αχρίδα, Στάροβα) και έφτανε ως τα Σκόπια.

Πηγή

http://akritas-history-of-makedonia.blogspot.gr