Η επιλογή της αφίσας στην Γερμανία και στις ΗΠΑ ως μέσο προπαγάνδας στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο

πηγή: το πολύ καλό http://www.policynet.gr/ 

Οι αφίσες ως μέσο προπαγάνδας υπήρξαν το πιο σημαντικό όπλο για την επιρροή της κοινής γνώμης τόσο στην Γερμανία, όσο και τις ΗΠΑ, άλλοτε παρουσιάζοντας εμφατικά γεγονότα, άλλοτε διαστρεβλώνοντας τα ή ακόμα παραλείποντας πτυχές της καθημερινότητας. Μια αφίσα δεν ήταν μόνο μια απλή επιγραφή ή μια δημόσια ανακοίνωση τοποθετημένη σε έναν δημόσιο χώρο αποτελούμενη από λέξεις ή εικόνες. Το κείμενο, το οποίο την συνόδευε, ουσιαστικά αποτελούσε ένα σύνθημα σαφές και ευνόητο για το ευρύ κοινό, το οποίο με τις κατάλληλες τεχνικές (ρετούς, παραμόρφωση ή διεύρυνση) μετέδιδε εμμέσως και υποσυνείδητα το μήνυμα υπέρ ή κατά μίας άποψης, ενός προσώπου ή μίας πολιτικής επιλογής. Επιπλέον, ας σημειωθεί ότι η χρήση της αφίσας ήταν προτιμότερη από άλλα μέσα της προπαγάνδας, όπως φυλλάδια, κόμικς, ταινίες και ραδιοφωνικές εκπομπές εξαιτίας δύο βασικών λόγων. Πρώτον, η παραγωγή τους θεωρείτο μια πολύ φτηνή διαδικασία: Αρκούσαν μία πρωτότυπη ιδέα, ένας σχεδιαστής και ένας εργοδότης –ως επί το πλείστον το κράτος-, ώστε να αναπαραχθεί ένα μήνυμα μέσα από μια πολύ φθηνή διαδικασία εκτύπωσης. Ο δεύτερος λόγος αφορούσε την αποτελεσματικότητα των αφισών, εφόσον προσέλκυαν άμεσα το ενδιαφέρον ενός τεράστιου ποσοστού θεατών δημοσιευμένες εκ των πραγμάτων σε δημόσιο χώρο. 

Κοινά σημεία της πολεμικής προπαγάνδας μέσα από τις αφίσες του Β΄ΠΠ 

Παρά το γεγονός ότι οι αφίσες τόσο στην Γερμανία όσο και τις ΗΠΑ ενείχαν διαφορετικά μηνύματα, υπάρχουν, σύμφωνα με την Anne Morelli, μια σειρά βασικών μηχανισμών προπαγάνδας του πολέμου, τις οποίες χρησιμοποίησαν και οι δύο ηγεσίες, του Adolph Hitler και του Franklin Roosevelt, προκειμένου να επιτύχουν τον ίδιο σκοπό: την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη συσπείρωση των λαών τους απέναντι στον εχθρό. Οι μηχανισμοί αυτοί λειτουργούσαν παράλληλα επιχειρώντας τη δαιμονοποίηση του εχθρού σε συνδυασμό με την εξιδανίκευση και προβολή της «απόλυτα» ορθής –πολιτικώς, στρατιωτικώς και ηθικώς- στάσης της ηγεσίας του εκάστοτε λαού. Στο πλαίσιο της δαιμονοποίησης του αντιπάλου, συχνή ήταν η προβολή του εχθρού ως ένα βάρβαρο ή σατανικό πολλές φορές τέρας, από το οποίο εκπορεύονταν όλες οι φρικαλεότητες του πολέμου και η αποτίναξη του θα επέφερε αυτόματα την επαναφορά της ηθικής και του πολιτισμού. Άλλωστε, η σύγκρουση μεταξύ των «εκπολιτισμένων» και των «βαρβάρων» καθίσταται στερεότυπο κατά τη διάρκεια κάθε σύρραξης – τοπικής ή παγκόσμιας- ακόμα και στις σημερινές συνθήκες ενημέρωσης και επηρεασμού της κοινής γνώμης. Παράλληλα, η εκατέρωθεν προπαγάνδα εκτόξευε κατηγορίες εναντίον του εχθρού για μη τήρηση των «κανόνων του πολέμου» και για χρήση μη εξουσιοδοτημένων όπλων και δόλιων στρατηγικών όπως επί παραδείγματι η επίθεση του Χίτλερ ενάντια στη Σοβιετική Ένωση ή η επίθεση των Ιαπώνων στο Pearl Harbor.

Από την άλλη πλευρά, το «ορθόν» των στόχων της πολιτικο-στρατιωτικής ηγεσίας υπήρξε απαραίτητη, ώστε ο λαός να συνταχθεί στον κοινό αγώνα εναντίον του εχθρού. Αρχικά, η προπαγάνδα επικεντρώθηκε στην πεποίθηση ότι ο πόλεμος αυτός ήταν αποτέλεσμα των ενεργειών του αντιπάλου και η είσοδος της χώρας παρουσιάζετο ως ενός είδους νόμιμη άμυνα για την υπεράσπιση της εδαφικής της ακεραιότητας και κατ’ επέκτασιν του συμφέροντος της διεθνούς κοινότητας. Οι μεν Ηνωμένες Πολιτείες ενεπλάκησαν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους υπό το πρόσχημα μίας δημοκρατικής σταυροφορίας για την υπεράσπιση των λαών της Ευρώπης, ενώ η ναζιστική Γερμανία εφήρμοσε αυτήν την στρατηγική υποκινούμενη από τα «ανθρωπιστικά» της κίνητρα για την υπεράσπιση της γερμανόφωνης μειονότητας των Soudets. Δευτερευόντως, για τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας, προβάλλονταν καλλιτέχνες και διανοούμενοι, οι οποίοι υποστήριζαν τις αποφάσεις της ηγεσίας, ενώ αποσιωπήθηκαν αντικαθεστωτικές φωνές. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στην Γερμανία, το Υπουργείο Προπαγάνδας έλεγξε όλες τις εφημερίδες μειώνοντας τον αριθμό τους από 4.500 το 1933 σε 1.000 το 1939. Την ίδια στιγμή, τα έντυπα και στις δύο χώρες απέκρυβαν τυχόν απώλειες στο μέτωπο και υπερέβαλαν για τις απώλειες του εχθρού δημιουργώντας ένα πανηγυρικό και ενθουσιώδες κλίμα «εντός των τειχών» αναγκαίο για τη συσπείρωση του κοινωνικού ιστού εν καιρώ πολέμου.  

Αναμφίβολα, τα μηνύματα των αφισών τόσο στην Γερμανία, όσο και τις ΗΠΑ στην εκατέρωθεν επιχείρηση προπαγάνδας είχαν κοινά σημεία τουλάχιστον ως προς τους σκοπούς, τους οποίους εξυπηρετούσαν, ωστόσο ενείχαν διαφορετικό ιδεολογικό υπόβαθρο. Η μεν γερμανική ηγεσία είχε δύο κύριες κατευθύνσεις: την εξιδανίκευση της άριας φυλής και την κατασυκοφάντηση συγκεκριμένων ομάδων, κατά κύριο λόγο, των Εβραίων και των Μπολσεβίκων. Αντιθέτως, η αμερικάνικη προπαγάνδα επεχείρησε την προβολή της ηγεσίας των ΗΠΑ ως μοναδικό θεματοφύλακα και υπερασπιστή των δημοκρατικών αρχών σε ένα παγκόσμιο επίπεδο δημιουργώντας παράλληλα στερεότυπα δαιμονοποίησης του ναζιστικού, αλλά και του ιαπωνικού εχθρού.

Η γερμανική ιδεολογική προπαγάνδα

Στις 27 Απριλίου 1930, ο Dr Goebbels ορίστηκε από τον Χίτλερ ως επικεφαλής της Προπαγάνδας του Ράιχ (Reichspropagandaleiter), αρμόδιος για τον Τύπο, τις κινηματογραφικές ταινίες, τη Ραδιοφωνία και την Εθνική Παιδεία. Τρία έτη αργότερα, η ίδρυση Υπουργείου Προπαγάνδας για αυτόν τον συγκεκριμένο σκοπό εξεδήλωνε την πεποίθηση του κόμματος για την χρησιμότητά της στην προβολή του Ναζισμού σε όλες τις εκφάνσεις του. Στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η γερμανική ιδεολογική προπαγάνδα είχε ως αντικείμενο της κυρίως «πατριωτικά θέματα», όπως τον ηρωικό αγώνα του NSDAP για την αποκατάσταση του μεγαλείου της Γερμανίας και ταυτόχρονα τον στιγματισμό των Εβραίων και των Μπολσεβίκων.

Σε όλη την επικράτεια, η άριστα ενορχηστρωμένη προπαγάνδα του Dr Goebbels προσπάθησε να ταυτίσει τη ναζιστική ιδεολογία και την ιδέα περί Άριας φυλής στο υποσυνείδητο και στον τρόπο σκέψης του γερμανικού λαού. Η δημιουργία μίας «Νέας Τάξης» για την αναγέννηση της Ευρώπης βασισμένη σε «βορειο-ευρωπαϊκές» αρχές και εμποτισμένη με μεσαιωνικές λαϊκές παραδόσεις σε συνδυασμό με μια ευρεία εκβιομηχάνιση της κοινωνίας και μίας γραφειοκρατικής οργάνωσης ενός ισχυρού κράτους υπήρξε κεντρική στρατηγική του Dr Goebbels. Το πιο αποτελεσματικό μέσο για την επίτευξη αυτού του σκοπού ήταν η προβολή στον γερμανικό λαό μίας προσωπικότητας, η οποία είχε τη δυνατότητα να παλινορθώσει το χαμένο μεγαλείο της Γερμανίας. Σε αυτή τη λογική, η δημιουργία ενός σύγχρονου σοφού, αλλά και απλού ηγέτη, που θα μαγνήτιζε τις μάζες, ήρωα, υπεράνθρωπου και συνάμα ανθρώπου του λαού μα πάνω από όλα προστάτη του κύρους της χώρας μετέτρεψε, έως το σημείο θεοποίησης, τον Χίτλερ από μία ακόμα προσωπικότητα στην γερμανική πολιτική σκηνή σε αδιαμφισβήτητο Φύρερ της Γερμανίας. Εκτός από την εξύμνηση του Φύρερ και της Άριας φυλής ξεκίνησε και μία προπαγανδιστική εκστρατεία εναντίον των Εβραίων, αλλά και αρκετών μειονοτήτων (Ρομά, Σίντι κ.α.). Η έκδοση της εφημερίδας «Der Sturmer», υπήρξε το άρμα της γερμανικής προπαγάνδας εναντίον των Εβραίων συχνά δημοσιεύοντας άρθρα και εικόνες φρικαλεοτήτων τις οποίες είχαν ασκήσει -κατά τα δημοσιεύματα της- Εβραίοι και κομμουνιστές εναντίον των Γερμανών πολιτών. Από το πογκρόμ της Νύχτας των Κρυστάλλων τον Νοέμβριο του 1938 έως και το πρόγραμμα ευθανασίας Τ-4, οι Ναζί στόχευσαν με κάθε μέσο την «Τελική Λύση» του Εβραϊκού Ζητήματος. Την ίδια στιγμή, οι Μπολσεβίκοι υπήρξαν ο επόμενος στόχος της γκεμπελικής προπαγάνδας. Προειδοποιώντας το γερμανικό λαό για τα επεκτατικά σχέδια των κομμουνιστών και αφυπνίζοντας τα προϋπάρχοντα αισθήματα μίσους των Γερμανών για τη στάση της Ρωσίας προπολεμικά, οι αφίσες του Υπουργείου Προπαγάνδας πέτυχαν σταδιακάτον σκοπό τους.

Η αμερικανική ιδεολογική προπαγάνδα

Εν αντιθέσει με τις γερμανικές, οι προπαγανδιστικές αφίσες των ΗΠΑ, , επικεντρώθηκαν στην προβολή της υπεράσπισης της ηγεσίας τους εκ μέρους τους αρχών όπως της δικαιοσύνης, της τιμής και της ελευθερίας όλου του δυτικού κόσμου, απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς. Σε αυτή τη λογική, η αμερικανική προπαγάνδα συχνά γελοιοποίησε τον Χίτλερ παρουσιάζοντας τον ως τρελό και παράφρονα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Χίτλερ εμφανίστηκε ακόμα και σε κινούμενα σχέδια της Walt Disney (Bugs Bunny, Donald Duck), ενώ παράλληλα, οι ναζιστικές θηριωδίες ενέπνευσαν πολλούς σκηνοθέτες του Χόλυγουντ να μεταφέρουν στην Μεγάλη Οθόνη το στερεότυπο του κακού υπό τη μορφή των Ναζί. Παράλληλα, στο μέτωπο του Ειρηνικού, η αμερικανική προπαγάνδα υπό τον φόβο των ιαπωνικών επεκτατικών βλέψεων κατευθύνθηκε με ρατσιστικά μηνύματα προβάλλοντας την πεποίθηση της φυλετικής ανωτερότητας των ΗΠΑ απέναντι στους «υπανθρώπους-Jap» . Δεδομένης αυτής της αντίφασης, δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι αφίσες που στρέφονται κατά των Ναζί σπάνια ενείχαν ρατσιστικά σχόλια εν αντιθέσει με αφίσες, οι οποίες παρουσίαζαν τους Ιάπωνες ως καρικατούρες με τεράστια δόντια και γυαλιά.

Η χειραγώγηση της κοινής γνώμης στις δύο χώρες

Η παθητική αντίσταση στον πόλεμο στο εσωτερικό μέτωπο μπορούσε να αποδυναμώσει σοβαρά την πολεμική προσπάθεια στο μέτωπο και η πεποίθηση αυτή είχε ως συνέπεια αυστηρότερους κυβερνητικούς ελέγχους όσον αφορά την καθημερινότητα των ανθρώπων κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου τόσο στη Γερμανία όσο και τις ΗΠΑ. Και οι δύο ηγεσίες επεχείρησαν να ελέγξουν όσο το δυνατόν περισσότερο όλα τα μέσα προπαγάνδας, προκειμένου να διογκώσουν τις διπλωματικές νίκες και τους στρατιωτικούς θριάμβους και παράλληλα να απαλείψουν τις τυχόν αδυναμίες ή ακόμα και τις ανθρώπινες απώλειες. Η ενίσχυση του ηθικού των πολιτών είχε γίνει αυτοσκοπός και για τις δύο ηγεσίες και βάσει αυτού του στόχου η προπαγάνδα τους –μέσα από τις αφίσες και όχι μόνο- στηρίχθηκε σε συγκεκριμένες σταθερές όπως η οικογένεια, η νεολαία, οι θεσμοί, γεγονότα όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες και διάφορες εκδηλώσεις, ώστε να συσπειρώσει σε μεγαλύτερο βαθμό το κοινό. Άλλοτε, καθησυχάζοντας τον λαό προβάλλοντας το μεγαλείο και το κύρος της ηγεσίας, άλλοτε παθιάζοντας τον με ψυχολογικές μεθόδους μίας έξυπνα σχεδιασμένης παραπληροφόρησης, οι αφίσες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έπαιξαν τον ρόλο τους προς αυτήν την κατεύθυνση. 

Παρά ταύτα, υπάρχουν κάποια αποκλίνοντα στοιχεία στην προσπάθεια χειραγώγησης του πλήθους. Από τη μία πλευρά, υφίστατο μία καλά σχεδιασμένη γερμανική στρατηγική, η οποία είχε ως κύριο σκοπό να απευθύνεται συνεχώς στο υποσυνείδητο του γερμανικού λαού σε μία προσπάθεια διαρκούς αφύπνισης συναισθημάτων οργής και μίσους για τον εχθρό και αφοσίωσης για τον Φύρερ του. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι ο ίδιος ο Χίτλερ στο Mein Kampf (ο Αγών μου) αφιέρωσε δύο κεφάλαια στη σημασία της προπαγάνδας. Οι αφίσες στην Γερμανία παρουσίαζαν θέματα απλά, κατανοητά θέτοντας τους πολίτες σε ένα διαρκές δίλημμα για οποιοδήποτε θέμα και μεταστρέφοντας με έναν έμμεσο τρόπο τις απόψεις οποιουδήποτε πολίτη υπέρ των αποφάσεων της χιτλερικής ηγεσίας. Η ίδρυση του Υπουργείου Διαφωτισμού και Προπαγάνδας έδειξε με τον πιο πειστικό τρόπο ότι οι Ναζί ήταν οι πρώτοι που αντελήφθησαν ότι το μυστικό της πολιτικής επιτυχίας θα είναι η χειραγώγηση της «apolitik» μάζας. 

Μέσα από τις αφίσες, τις ραδιοφωνικές εκπομπές, τις εφημερίδες, τις ταινίες και τις μαζικές διαδηλώσεις ακόμα και μέσα από γραμματόσημα και τα τεραστίου μεγέθους πορτραίτα του Χίτλερ, οι οπτικές εντυπώσεις ήταν τόσο ισχυρές, που είχαν ως αποτέλεσμα μία διαρκής πλύση εγκεφάλου σε κάθε Γερμανό και κατά συνέπεια την απουσία κάθε κριτικής σκέψης. Οι πρώτες στρατιωτικές νίκες του Γ΄ Ράιχ ιδιαιτέρως τα δύο πρώτα έτη, τα θετικά αποτελέσματα του Blitzkrieg και η ανόρθωση του μεγαλείου της Γερμανίας προβλήθηκαν περίτεχνα μέσω της προπαγάνδας και οδήγησαν στην αποδοχή του Χίτλερ ως απόλυτο Φύρερ. Χαρακτηριστικό της επιτυχίας της προπαγάνδας του Dr Goebbels ήταν ότι ακόμα και ύστερα από την ήττα στο Stalingrand και την εισβολή των Συμμάχων στην Νορμανδία, ο γερμανικός λαός συνέχισε να αγωνίζεται. Ωστόσο, ήταν νομοτελειακά βέβαιο ότι οι Σύμμαχοι θα κατανοούσαν κάποια στιγμή τις πρακτικές της προπαγάνδας. Προϊόντος του χρόνου, οι ΗΠΑ σχεδίασαν με μεγαλύτερη προσοχή τη στρατηγική τους και η προπαγάνδα τους στηρίχθηκε σε μια μεγαλύτερη αντανάκλαση της πραγματικότητας από εκείνη των Γερμανών και σταδιακά έγινε πιο αξιόπιστη, αποτελεσματική και τελικά περισσότερο επιτυχής.
Στo επιτελείο των ΗΠΑ, η «προπαγάνδα» ήταν μια λέξη, η οποία επιμελώς αποφεύγετο από κυβερνητικούς αξιωματούχους και το Γραφείο Πληροφοριών του Πολέμου συχνά αναφέρετο στην προπαγάνδα ως διάδοση πληροφοριών, η οποία αντιπαραβάλετο στην χιτλερική προπαγάνδα μολονότι εξυπηρετούσε τον ίδιο στόχο. Άλλωστε, συχνά η αλήθεια ήταν επιλεκτική και ότι η «βελτίωση» της αλήθειας τουλάχιστον για τα στρατιωτικά ζητήματα ελάμβανε χώρα σε καθημερινή βάση. Το πρώτο βήμα προς την χειραγώγηση της αμερικανικής κοινής γνώμης ελήφθη την άνοιξη του 1941, όταν η αμερικανική κυβέρνηση χρησιμοποίησε τη διαφήμιση σε μια καμπάνια ομολόγων με στόχο να συγκεντρώσει τα χρήματα και να δημιουργήσει μία ευρεία υποστήριξη από την αμερικανική κοινωνία για τον πόλεμο κατά της Γερμανίας που ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα επέρχετο. Το Pearl Harbor υπήρξε το σημείο έναρξης της όχι μόνο της συμμετοχής των ΗΠΑ στον πόλεμο, αλλά και της συντονισμένης προπαγάνδας τους. 

Τον Ιούνιο του 1942, ο Ρούσβελτ ίδρυσε το Γραφείο Πληροφοριών (OWI) του πολέμου (διάδοχο του Γραφείου Στοιχείων και Αριθμών), αποτελούμενο από δύο τμήματα, ένα για τις εξωτερικές υποθέσεις και ένα για τις εσωτερικές υποθέσεις, το οποίο λόγω εσωτερικών διαφωνιών μετεξελίχθηκε σε ένα συντονιστικό όργανο με άλλους κυβερνητικούς φορείς και κυρίως με το Συμβούλιο Διαφήμισης Πολέμου. Το Γραφείο αυτό διέθετε ένα ευρύ φάσμα μέσων επικοινωνίας όπως ταινίες, περιοδικά, κόμικς ή ακόμη και γραμματόσημα και τα εκμεταλλεύτηκε κατάλληλα. Άνω του εκατομμυρίου υπολογίζεται ο αριθμός των αφισών, που διένειμε το OWI. Μάλιστα, εκδόθηκε και ένα ολιγοσέλιδο φυλλάδιο «The Poster Handbook", για τον τρόπο με τον οποίον θα έπρεπε να τοποθετηθούν οι αφίσες και για τη σημασία τους ως συνεισφορά του απλού πολίτη στον πόλεμο προτρέποντας τον σε σχηματισμό τοπικών επιτροπών αφίσας με σκοποό τον σχεδιαμσό και τη διανομή των αφισών σε δημόσια κτίρια, σε καταστήματα και σε εστιατόρια.

Ο αποδέκτης του μηνύματος

Η πολεμική προπαγάνδα έλαβε τεράστιες διαστάσεις μέσα από τις αφίσες. Ο σχεδιασμός της και το μήνυμα της έπρεπε να προσελκύουν την προσοχή του κοινού και εν συνεχεία να τον προβληματίζουν στιγμιαία τον θετή προκαλώντας του μια συναισθηματική αντίδραση (θλίψη, ενοχή ή ακόμα και μανία). Ας σημειωθεί ότι το μήνυμα έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν πιο σαφές, εφόσον δεν αφορούσε μόνο τον εθνικό πληθυσμό, αλλά και τον πληθυσμό στις κατεχόμενες χώρες λόγω του παγκόσμιου χαρακτήρα της σύρραξης. Τέλος, μολονότι τόσο στην Γερμανία, όσο και τις ΗΠΑ, οι τακτικές της προπαγάνδας είχαν έναν ολοκληρωτικό χαρακτήρα, ωστόσο η αντίδραση του κοινού δεν μπορεί να θεωρηθεί εκ των πραγμάτων προκαθορισμένη. Η πανταχόθεν επίθεση πληροφοριών ενδέχεται να ενείχε κοινούς σκοπούς και μηνύματα, αλλά οι ερμηνείες είναι αυτόχρημα υποκειμενικές.
Ένας τρόπος για να εξηγηθούν οι διαφορετικές επιπτώσεις των μηνυμάτων στους αποδέκτες της προπαγάνδας και στις δύο χώρες, είναι η κατάταξη του συνόλου σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αφορά εκείνους οι άνθρωποι που είχαν αρχικά την προδιάθεση να αντιδράσουν ως αγγελιοφόροι του μηνύματος και να το προβάλλουν περισσότερο εντός του μικρόκοσμου τους σε απόλυτη συμφωνία με τις αποφάσεις της ηγεσίας. Η δεύτερη κατηγορία ήταν ουδέτερη, αδιάφορη συχνά «απολιτική» και για το λόγο αυτό πιο ευάλωτη στην προπαγάνδα χαρακτηριζόμενη συχνά ως target group για τους επαΐοντες των γκεμπελικών και αμερικανικών μεθόδων πλύσης εγκεφάλου. Η τρίτη κατηγορία υπήρξε στην αντιπολίτευση εχθρική σε κυβερνητικές πιέσεις και έως εκ τούτου απομονωμένη από κάθε είδους κυβερνητικό σχεδιασμό.

Από γερμανικής πλευράς, ο Goebbels τον Σεπτέμβριο του 1939 έθεσε τα όρια του ολοκληρωτικού πολέμου με το δόγμα «Μάχη και Θυσία στο εσωτερικό». Αφίσες τοποθετήθηκαν σε όλους τους πολυσύχναστους κόμβους, σε όλες τις στάσεις, σε όλα τα τρένα και τα λεωφορεία, σε αγορές, σε βιτρίνες καταστημάτων, σε κυβερνητικά γραφεία και σε όλους τους άλλους δημόσιους χώρους. Από την αμερικανική πλευρά, σε μια από τις ομιλίες του ο Ρούσβελτ στις 28 του Απριλίου του 1942 έδωσε έμφαση στην «προπαγάνδα» στο εσωτερικό μέτωπο απευθυνόμενος στον αμερικανικό λαό ως εξής: «... δεν μπορούμε όλοι να παράξουμε όπλα ή πρώτες ύλες που χρειάζονται οι ένοπλες δυνάμεις μας. Αλλά υπάρχει ένα μέτωπο και μια μάχη όπου ο καθένας στις ΗΠΑ, άντρας, γυναίκα και παιδί, συμμετέχει ενεργά ... Αυτό το μέτωπο είναι ακριβώς εδώ στο σπίτι, στην καθημερινή μας ζωή και στα καθημερινά μας καθήκοντα». 

Οι κύριοι στόχοι της προπαγάνδας 

Ένα από τα κεντρικά μηνύματα της γερμανικής και της αμερικανικής προπαγάνδας καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου υπήρξε η κινητοποίηση για εργασία. Σε αντιπαραβολή με τις καθημερινές πολεμικές εχθροπραξίες, οι αφίσες προέβαλαν ως κύριο καθήκον των πολιτών την ολοένα και αυξανόμενη ανάγκη για παραγωγή στρατιωτικού υλικού αλλά και τροφίμων απαραιτήτων για τη συνέχιση του πολέμου. Ωστόσο, η προπαγάνδα αυτή δεν υπήρξε τόσο έντονη όσο η αμερικανική. Κανένας συγκεκριμένος οργανισμός ή γραφείο δεν άσκησε απόλυτο έλεγχο για αυτόν τον σκοπό. Η επικάλυψη αρμοδιοτήτων μεταξύ του Υπουργείου Εργασίας και του Γραφείου του τετραετούς Σχεδίου σε συνδυασμό με τη νεοϊδρυθείσα υπηρεσία από 1942 από τον ίδιο τον Χίτλερ αρμόδια για την Εργασία οδήγησε σε μία χαοτική κατάσταση χωρίς κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα.

Εν αντιθέσει, η αμερικανική «προπαγάνδα» όσον αφορά τον ίδιο στόχο υπήρξε πιο συντονισμένη και ορθά σχεδιασμένη. Η εμπειρία της Μεγάλης Ύφεσης είχε ως αποτέλεσμα να αλλάζει ριζικά ο αμερικανικός τρόπος ζωής τόσο των καταναλωτών όσο και των παραγωγών είχαν αλλάξει δραστικά τις συνήθειές τους. Ο στόχος της κοινωνίας ήταν η μεγαλύτερη δυνατή παραγωγή με το μεγαλύτερο δυνατό κόστος. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, ότι οι ΗΠΑ άργησαν να εισέλθουν στην παγκόσμια σύρραξη, ωστόσο η στρατιωτική παραγωγή τους ήδη αυξανόταν ήδη από το 1939 με την πρόφαση της βοήθειας στους Συμμάχους (άλλωστε η εμπλοκή τους είχε προαποφασιστεί από τον F.Roosvelt πριν το 1941). Έως την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, η κοινή γνώμη αντιτίθετο στο ενδεχόμενο μίας νέας εμπλοκής σε ένα ακόμα πόλεμο. Ωστόσο, η ομιλία του Προέδρου Ρούσβελτ στις 23 Φεβρουαρίου του 1942 εξήγησε στους Αμερικανούς πολίτες την επέμβαση των ΗΠΑ ως αναγκαίο κακό δίνοντας τεράστια σημασία στην οργάνωση της εργασίας στο εσωτερικό μέτωπο παρομοιάζοντας την αποστολή αυτή ως εξίσου σημαντική με τη στρατιωτική μάχη.

Πέραν της κινητοποίησης στην εργασία ένας άλλος σημαντικός στόχος της προπαγάνδας στην χιτλερική Γερμανία και τις ΗΠΑ ήταν ο περιορισμός της κατανάλωσης τροφίμων, απαραίτητος για τη συνέχεια του πολέμου. Οι μνήμες κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου σχετικά με τις ελλείψεις τροφίμων είχαν συνδεθεί με την άδικη κατανομή και με την κερδοσκοπία. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος δεν είχε τα ίδια δεδομένα και η στρατηγική σε αυτό τον τομέα όφειλε να αλλάξει. Στη Γερμανία, ο Χίτλερ αποφάσισε τον Απρίλιο του 1942 να περικόψει τις μερίδες εξαιτίας της υποτίμησης όσον αφορά τον υπολογισμό της διάρκειας του πολέμου. Και σε αυτόν τον τομέα, οι αφίσες έπαιζαν τον δικό τους ρόλο καθοδηγώντας το κοινό όσον αφορά τον τρόπο ελέγχου της κατανάλωσης. Μειώνοντας την κατανάλωση σε τρόφιμα εν ελλείψει και αυξάνοντας την χρήση προϊόντων, που βρίσκονταν εν αφθονία, ο γερμανικός λαός συνέβαλε από την πλευρά του στην αδιάκοπη πολεμική προσπάθεια στο μέτωπο και τη διεύρυνση της γερμανικής κυριαρχίας. Παρά τις όποιες αντιδράσεις του στην αρχή ο γερμανικός λαός ιδίως από τον χειμώνα του 1943 κατανόησε τη σημασία αυτού του εγχειρήματος. 

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η διανομή δελτίων τροφίμων άρχισε τον Απρίλιο 1942. Το WPB (The Conservation Division of the War Production Boarb) εξέδωσε κουπόνια για μια σειρά προϊόντων όπως το τυρί, το βούτυρο, τα κονσερβοποιημένα προϊόντα και το κρέας, αναγκάζοντας τους καταναλωτές να «προσέχουν» τη διατροφή τους ανάλογα με τις υφιστάμενες προμήθειες επεξηγώντας, μέσα από τις αφίσες το νόημα αυτού του σκοπού. Ας σημειωθεί ότι ακόμα και ο κινηματογράφος επιστρατεύθηκε για τον λόγο αυτό μέσα από μία ταινία παραγωγής Walt Disney με τον τίτλο “Out of the Frying Pan into Firing Line" («Από το τηγάνι στο μέτωπο»). Η εκστρατεία διανομής τέτοιων δελτίων είχε ως αποτέλεσμα μια επιστροφή στις ρίζες της αγροτικής παραγωγής στην Αμερική με τη μορφή των κήπων σε ακάλυπτους χώρους ακόμα και μέσα στην Νέα Υόρκη και το Σικάγο.

Ένας τρίτος τομέας στον οποίο οι αφίσες στόχευσαν εξ αρχής ήταν η πρόληψη της κατασκοπείας, ένα φαινόμενο, το οποίο εξέλαβε διαστάσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου. Πολλές υπήρξαν οι αφίσες, οι οποίες προειδοποιούσαν τους ανθρώπους να αποφεύγουν αυτόν τον κίνδυνο, επιδεικνύοντας τον τρόπο συμπεριφοράς στις κοινωνικές τους εκδηλώσεις. Χαρακτηριστική είναι γερμανική αφίσα, η οποία δείχνει έναν ξένο κατάσκοπο ως απειλητική σκιά, ένα μήνυμα με αποδέκτη κάθε Γερμανό πολίτη. Και η αμερικανική προπαγάνδα χρησιμοποίησε τις αφίσες κατά τον ίδιο σκοπό κρούοντας τον κώδωνα για επαγρύπνηση με δεδομένο ότι οι κατάσκοποι μπορούσαν να βρίσκονται σε κάθε σημείο. Ακόμα και οι ραδιοφωνικές εκπομπές με την υποψία ότι μπορούσαν να περιέχουν απόρρητες ειδήσεις ή κωδικοποιημένα μηνύματα, όφειλαν να ελέγχονται αυστηρά όσον αφορά το πρόγραμμα τους βάσει των οδηγιών των κέντρων προπαγάνδας. 

Πέραν των κινήσεων αυτών της γερμανικής και της αμερικανικής προπαγάνδας, οι ηγεσίες των δύο χωρών έπρεπε να επιλύσουν ταυτόχρονα και συγκεκριμένα προβλήματα. Από τη μία πλευρά, η Γερμανία χάνοντας χιλιάδες αμάχους από τους βομβαρδισμούς σε πολλές γερμανικές πόλεις όπως στο Αμβούργο τον Ιούλιο του 1943 έπρεπε να προειδοποιήσει για τους κινδύνους των επιθέσεων αυτών βασίζοντας την προπαγάνδα της στις απειλές και στον φόβο των ανθρώπων αλλά και στο αίσθημα της ενοχής σε περιπτώσεις απρόσεκτης συμπεριφοράς. Χαρακτηριστικές είναι οι αφίσες, οι οποίες σκοπεύουν να ψέξουν όσους αφήνουν αναμμένα τα φώτα καθοδηγώντας τους εχθρούς αλλά και αυτές που προέτρεπαν τους πολίτες να φορέσουν τις μάσκες αερίου κατά τη διάρκεια βομβαρδισμών. 

Από την άλλη πλευρά, οι ΗΠΑ έπρεπε να συγκεντρώσουν χρήματα για να συνεχίσουν τον πόλεμο. Σε αυτή τη λογική, οι αφίσες προέτρεπαν τον αμερικανικό λαό να αγοράσει ομόλογα πολέμου. Η αμερικανική οικονομία εξερχόμενη από τη Μεγάλη Ύφεση αύξησε το ακαθάριστο της εθνικό προϊόν, αλλά η συμμετοχή της σε έναν νέο πόλεμο έπρεπε να συνοδευτεί με επιπλέον παραγωγή, εφόσον οι στρατιωτικές δαπάνες θα ήταν κοστοβόρες. Μέσω της είσπραξης υποχρεωτικών φόρων και της αγοράς των ομολόγων πολέμου, οι ΗΠΑ κατάφεραν να αντέξουν στην φυσική οικονομική αφαίμαξη ενός τέτοιου είδους πολέμου. Σε αυτήν την προσπάθεια, το Υπουργείο Οικονομικών επί πολέμου εξέδωσε ένα απέραντο ποσό αφισών διαφημίζοντας τα ομόλογα αυτά. Τον Μάιο του 1942, οι πωλήσεις υπερέβησαν τον στόχο του μήνα των 600 εκατ. Δολαρίων. Ο στόχος για τον Ιούνιο ήταν 800.000.000 δολάρια και για τον Ιούλιο ακόμη 1 δισ. δολάρια. Σε κάθε περίπτωση, ο στόχος επιτεύχθηκε. Το 1944, τα ομόλογα είχαν φτάσει τα 16 δισεκατομμύρια δολάρια!

Αντί επιλόγου

Η χρήση της πολεμικής προπαγάνδας είχε ένα διττό στόχο: από τη μία πλευρά να λειάνει διαφορετικές προσεγγίσεις μίας πολιτικής –στρατιωτικής επιλογής όσο υπερβολική και εάν φαινόταν στο ευρύ κοινό και ταυτοχρόνως να μεταδώσει ένα μήνυμα της ηγεσίας ως μονόδρομο (ΤΙΝΑ- There Is No Alternative). Ωστόσο, η ανάλυση της σχέσης ανάμεσα στην αποτελεσματικότητα της προπαγάνδας και την αντίδραση του κοινού είναι περίπλοκη και σύνθετη. Αν και οι φορείς διάδοσης προπαγάνδας υποτίθεται ότι διαθέτουν την ικανότητα να ελέγχουν και να κατευθύνουν τις επιλογές του συνόλου, ωστόσο οι αντιδράσεις του κοινού δεν είναι πάντα εύκολα ερμηνεύσιμες. Το στοιχείο, το οποίο καθορίζει εάν και σε ποιο βαθμό η προπαγάνδα στέφεται με επιτυχία και αποτελεί τον καταλυτικό παράγοντα είναι η προδιάθεση του αποδέκτη ενός μηνύματος

Σε αυτό εγχείρημα, τα οπτικο-ακουστικά μέσα διαδραματίζουν ένα κυρίαρχο ρόλο. Παρά το γεγονός ότι η ιστορία βασίζεται στην αναζήτηση της αντικειμενικής αλήθειας κυρίως μέσω της ιστοριογραφίας (πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές), ωστόσο η χρήση των αφισών, των φωτογραφιών, των ταινιών, των γραμματοσήμων ακόμα και των τραγουδιών δύναται να αποτελέσει μεθοδολογικό εργαλείο στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας.

                                           

Ενδεικτική βιβλιογραφία
 

1. Baird Jay: The Mythical World of Nazi War Propaganda, 1939-1945.

Minneapolis, University Press, 1974

2. Balfour Michael: Propaganda in War 1939-1945, Organisation, Politics and

Publics in Britain and in Germany, London, Routledge, Kegan Paul, 1979

3. Boelcke Willi:The Secret Conferences of Dr. Goebbels: The Nazi

Propaganda War 1939-1945. Translated by Osers, Ewald. New York,

Dutton, 1970

4. Briggs Susan: Keep smiling through the Home Front 1939-1945. London,

Book Club Associates,1975

5. Gervereau Laurent: La Propagande par l’ Affiche. Paris, Editions

Alternatives,1991

6. Gervereau Laurent: Terroriser, Manipuler, Convaincre. Paris,

Samogy,1996

7. Hamburger Ludwig: How Nazi Germany has mobilized and Controlled

Labor, Washington, The Bookings Intitution, 1940

8. Lerner Daniel: Propaganda in War and Crisis: Materials for American

Policy. New York, Arno Press,1972

9. Morelli Anne: Principes Elémentaires de Propagande de Guerre. Utilisables

en cas de Guerre Froide, Chaude ou Tiède. Bruxelles, Labor. 2001

10.Nelson Derek: The Posters that won the War. Osceola, Motorbooks

International, 1991

11.Paret Peter and Paul, Lewis Beth Irwine: Persuasive Images, Posters of

War and Revolution. Princeton University Press, 1992

12.Polenberg Richard: America at War: The home front. Englewood Cliffs,

New Jersey, 1968

13.Rhodes Anthony: Propaganda: The Art of Persuasion World War II.

Leicester, Magna Books, 1993

14.Zeman Zbynek: Vendre la Guerre. Ed. Albin Michel, 1980.