Mε καλυμμένο το πρόσωπο: Προσωπίδες και Παραπετάσματα στην Βυζαντινή και Μεσαιωνική εποχή

Σε αντίθεση με την εικόνα που οι περισσότεροι έχουν στο μυαλό τους για τους δυτικούς ιππότες και τους αρχαίους Έλληνες οπλίτες, στην αντίστοιχη εικόνα, ο βυζαντινός στρατιώτης έχει συνήθως το πρόσωπο ακάλυπτο. Ήταν όμως πάντοτε έτσι, ή κάλυπταν και οι Ρωμιοί το πρόσωπό τους στη μάχη; Κι αν ναι πώς;

Στα "Τακτικά" του Νικηφόρου Φωκά, στο κεφάλαιο για τους κατάφρακτους, αναφέρεται πως το κράνος τους θα πρέπει να φέρει προσαρμοσμένη αλυσιδωτή θωράκιση που θα καλύπτει το πρόσωπο εκτός από τα μάτια. Μάλιστα αυτή θα πρέπει να είναι διπλή! [1] Προστατευτική θωράκιση, προσαρμοσμένη στο κράνος ήταν ο κανόνας για το βυζαντινό κασίδιον. Από δέρμα, μεταλικά πλακίδια ή αλυσιδωτό πλέγμα, κάλυπτε τον αυχένα και ονομαζόταν "καταυχένιον". Για το βαρύ ιππικό, τις επίλεκτες μονάδες και τους αξιωματικούς, φαίνεται πως η προστασία περιλάμβανε και το πρόσωπο.

Κατάφρακτος ιππέας στη μάχη στο Δυρράχιο, 1081

Αυτή ακριβώς τη θωράκιση πρέπει να έφερε και το κράνος του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού, όπως περιγράφεται στον Κίνναμο [2] και το Νικήτα Χωνιάτη [3]:

"και βασιλεύς δε αυτός κατά μονομαχίαν τω αρχιζουπάνω Βακχίνω προσέμιξεν, ηρωϊκόν προφαίνοντι σώμα και αυτουργούς χείρας εξ ώμων φύοντι.και ο μεν κατά των προσώπων πλήττει το βασιλέα και διαθλά το εκ του κράνους κατακεχυμένον των όψεων εκείνου παραπέτασμα, ο δε την χείρα τούτου τω ξίφει διήλασε και απόλεμον έδειξε και ζωγρία τούδε συνείληφεν."

Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγηση

"μετά πολλήν γουν τινα συμπλοκήν Βακχίνος μεν τω βασιλεί της σιαγόνος το ξίφος κατενεγκών έπληξεν, ου μην και διέλασαι το εκ του κράνους επί τας όψεις ηρτημένον ηδυνήθη παραπέτασμα. ούτω μέντοι ισχυρά η πληγή γέγονεν ως τους κρίκους ικανώς τη σαρκί ενιζήσαντας επί πλείστον εκτυπωθήναι. ο δε βασιλεύς της χειρός τον βάρβαρον αφελόμενος τω ξίφει τω εξαδέλφω παρεδίδου φέρων, ο δε και πάλιν επί τους πολεμίους εσφάδαζεν ιέναι."

Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή

Πρόκειται για μάχη με τους Σέρβους και αναμέτρηση του Μανουήλ με τον αρχιζουπάνο Βακχίνο. Ο Σέρβος κατάφερε χτύπημα στο πρόσωπο του βασιλιά, τον οποίο έσωσε το προστατευτικό του προσώπου. Οι όροι "παραπέτασμα", "κατακεχυμένον", "κρίκοι" δεν αφήνουν αμφιβολία πως επρόκειτο για αλυσιδωτό πλέγμα. Παρόμοια κράνη έχουν βρεθεί στη Μέση Ανατολή και ήταν σε χρήση από τους Οθωμανούς, άλλους Τούρκους, Μαμελούκους , Πέρσες και άλλους.

Κατάφρακτος στρατιώτης με αλυσιδωτή θωράκιση. Το κράνος με γείσο φέρει επιπλέον παραπέτασμα για το πρόσωπο. Εξαιρετικά σπάνια απεικόνιση στρατιώτη με καλυμμένο πρόσωπο σε βυζαντινό χειρόγραφο.

Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, 14ος αι., Βενετία (προέλευση Τραπεζούντα)

Απελατίκιο και αλυσιδωτή κουκούλα με άνοιγμα μόνο στα μάτια. Στάρα Ζαγορά, 14ος αιώνας.

"Βαράγγοι" reenactors της New Varangian Guard. Φέρουν αλυσιδωτά παραπετάσματα προσαρμοσένα στα κράνη τους.

Αντίθετα με τις πιο πάνω αναφορές, ένα άλλο απόσπασμα από την εποχή των Κομνηνών, αφήνει ερωτηματικά ως προς το είδος της προσωπίδας: "Ταύτ' ουν θεασάμενος καλύπτει μεν το πρόσωπον τω θωρα κιδίω, ο της κόρυθος κύκλω εξήρτητο, σφοδρώς δε κατ' αυτών εξορμήσας συν τοις εξ στρατιώταις." [4]

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς

Και ναι μεν το "κύκλω εξήρτητω" κάνει πιθανότερο το πλέγμα, αλλά το γεγονός ότι ο Αλέξιος είχε τη δυνατότητα να καλύπτει και να αποκαλύπτει το πρόσωπο συνηγορεί υπέρ της μεταλλικής προσωπίδας, χωρίς πάντα να αποκλείεται η πρώτη υπόθεση.

Μία μεταλλική προσωπίδα ανακαλύφθηκε κατά τις ανασκαφές στο Ιερό Παλάτιο της Κωνασταντινούπολης. Αν και κατά τον David Nicole καταχωρήθηκε ως αγνώστου χρονολόγησης, στο βιβλίο του για τους Ρωμαιοβυζαντινούς στρατούς 300-900 μ.Χ. [5], δίπλα στο εύρημα βρέθηκε νόμισμα του Μανουήλ Κομνηνού υποδεικνύοντας τη χρονολόγησή της στο 12ο αιώνα.

Ρώσος ευγενής με κλιβάνιο και κράνος με μάσκα, 14ος αι.

Παρόμοιες μεταλλικές μάσκες ήταν σε χρήση από τους Ρωμαίους ιππείς της αυτοκρατορικής περιόδου (σίγουρα ως τον 5ο αιώνα μ.Χ), οι οποίοι τις υιοθέτησαν από τους Πάρθους και τους Σελευκίδες. Δεν είναι ξεκάθαρο όμως, αν οι Βυζαντινές προσωπίδες της Κομνήνειας περιόδου (αν και εφόσον τελικά χρησιμοποιήθηκαν) ήταν συνέχεια της ρωμαϊκής παράδοσης ή των επιρροών των νομαδικών λαών του 11ου-12ου αιώνα. 

Ως γνωστόν, τέτοιες μεταλλικές μάσκες έχουν βρεθεί στη Ρωσία και αλλού και ανήκαν σε Ρώσους ευγενείς (1100-1250) [6], Πατζινάκες, Κουμάνους, και άλλα τουρκικά φύλα καθώς και σε Μογγόλους, Τατάρους και Πέρσες.

(Δεν αποκλείεται το εύρημα του Ιερού Παλατίου να άνηκε σε μισθοφόρο.)

1.Προσωπίδα Ρωμαίου ιππέα, 1ος-2ος αι. μ.Χ

2.Προσωπίδα Ρωμαίου ιππέα, Καλκριέζε, 1ος αι. μΧ

3.Προσωπίδα Τάταρου ή Κουμάνου πολεμιστή,14ος-15ος αι.

4.Προσωπίδα από το Ιράν, 16ος αι., Κρεμλίνο

Κράνος με προσαρμοσμένη μεταλλική μάσκα από το Κοβαλί της Ν.Ρωσίας (σημ. Ουκρανία), 13ος αι.

 Eπίθεση βαρέως ιππικού - βιβλική σκηνή από χειρόγραφο 11ου αι.
Το πρόσωπο του τρίτου ιππέα φαίνεται να καλύπτεται από θωράκιση -προσωπίδα ή μεταλλικό παραπέτασμα

Τέλος, ένα τρίτο είδος κράνους με το οποίο οι Ρωμιοί κάλυπταν το πρόσωπό τους, (μάλλον πολλά είδη) ήταν τα δυτικά κράνη με αρθρωτή προσωπίδα. Χρησιμοποιήθηκαν με αυξανόμενη συχνότητα από το 14ο αιώνα ως την πτώση, το 1453, εισαγόμενα από την Ιταλία κυρίως. Ήταν σπάνια και τα έφεραν αποκλειστικά πλούσιοι ευγενείς και ιππείς.

Ιταλικό κράνος με αρθρωτή προστασία για το πρόσωπο, 15ος αιώνας

ΠΗΓΕΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ:

[1] Timothy Dawson, The Byzantine Cavalryman 900-1204, p.34, Osprey publishing, 2009

[2] Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή, 112

[3] Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, Τόμος Β' βασιλείας Μανουήλ Κομνηνού

[4] Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, 1.5.7

[5] David Nicolle, Romano-byzantine armies 4th-9th century, Osprey publishing, 1992

[6] Kirpichnikov, Archaeologia SSSR, vol.3, 1966-1971

http://protostrator.blogspot.com/