Λόγιος και θεολόγος, ένας
από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Σπούδασε στην Ευρώπη και δίδαξε στη Σμύρνη και το Αϊβαλί. Συμμετείχε
στην Επανάσταση του 1821 και μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους
οργάνωσε σχολείο στην Άνδρο. Λόγω της θρησκευτικής του διδασκαλίας
υπέστη διώξεις που τελικά οδήγησαν στο θάνατό του.
Εργογραφία
Ο Καΐρης έγραψε πολλά φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα:
Βιβλιογραφία :
http://argolikivivliothiki.gr/
Ο Θεόφιλος Καΐρης γεννήθηκε το 1784 στην Άνδρο.
Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Θωμάς, γονείς του ήταν ο πρόκριτος Καΐρης
και η Αναστασία Καμπανάκη. Είχε τρεις αδελφούς, τους μετέπειτα μοναχούς
Ευγένιο και Ιωασάφ, και το Δημήτριο καθώς και τρεις αδελφές τη Μαρία, τη
Λασκαρώ και την Ευανθία, η οποία υπήρξε επίσης σημαντική διανοούμενη
της εποχής. Διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στην Άνδρο, στη Σχολή του
Κάτω Κάστρου, από τον ιεροδιάκονο Ιάκωβο. Στα 1794 πεθαίνει ο πατέρας
του. Ο αδελφός της μητέρας του και ανάδοχος του Σωφρόνιος Καμπανάκης,
εφημέριος στο ναό του Αγίου Γεωργίου Κυδωνιών (Αϊβαλί), τον παίρνει
κοντά του ώστε να συνεχίσει εκεί τις σπουδές του.
Στις Κυδωνίες, διδάχθηκε φιλολογία, φιλοσοφία, μαθηματικά και στοιχεία επιστημών από σημαντικούς δασκάλους, όπως το Γρηγόριο Σαράφη και το Βενιαμίν Λέσβιο, στη συνέχεια στη σχολή της Πάτμου και στη Χίο, παρακολούθησε τη διδασκαλία του Αθανάσιου Πάριου και του Δωρόθεου Πρωΐου. Στα 18 του χρόνια χειροτονείται μοναχός και αποκτά το όνομα Θεόφιλος.
Όμως το ανήσυχο πνεύμα του Έλληνα
διαφωτιστή δεν αρκείτε στην Ελλάδα. Έτσι, το 1803, με τη συνδρομή του
θείου του και της κοινότητας του Αϊβαλιού, έφυγε στην Ευρώπη για σπουδές. Αρχικά παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας, μαθηματικών και φυσικής στην Πίζα, ενώ το 1807 πήγε στο Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του, όπου συνδέθηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή.
Το Φεβρουάριο του 1809 επέστρεψε στην
Άνδρο και από εκεί το 1810 πήγε στο Αϊβαλί, προκειμένου να αναλάβει τα
καθήκοντα σχολάρχη στην εκεί Ακαδημία, μετά την παραίτηση του Βενιαμίν Λέσβιου. Δεν είναι όμως βέβαιο ότι τελικά αυτό έγινε, καθώς το 1811 καλείται να διευθύνει την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, σχέδιο που τελικά δεν καρποφόρησε. Το 1812 ο Καΐρης βρίσκεται και πάλι στο Αϊβαλί, όπου διδάσκει στην Ακαδημία.
Με τη βοήθεια του Κοραή
θα φροντίσει ώστε η Ακαδημία των Κυδωνιών να αποκτήσει πλούσια
βιβλιοθήκη με ελληνικά και ξένα συγγράμματα, αλλά και όργανα χημείας,
φυσικής, αστρονομίας και γεωγραφίας. Μάλιστα το 1819 ίδρυσε ακόμα και
τυπογραφείο. Στην αυγή της Επανάστασης θα επιστρέψει στην Άνδρο, όπου
και θα υψώσει αυτός πρώτος το λάβαρο της Επανάστασης.
Στα χρόνια της Επανάστασης
Το 1819 μυείται στη Φιλική Εταιρεία και,
μόλις ξεσπά η Επανάσταση, φεύγει από το Αϊβαλί. Στις 10 Μαΐου
πρωτοστατεί στην κήρυξη της επανάστασης στην πατρίδα του και φεύγει για
την Πελοπόννησο. Συμμετέχει στην Α΄ Εθνοσυνέλευση και το 1822 τραυματίζεται στην εκστρατεία του Ολύμπου.
Στις εθνοσυνελεύσεις που ακολούθησαν, ο Καΐρης συμμετέχει ως «πληρεξούσιος παραστάτης»
της Άνδρου και γίνεται μέλος του Βουλευτικού Σώματος. Η τελευταία του
εμφάνιση στα πολιτικά
πράγματα είναι στην Αίγινα, στις 11 Ιανουαρίου
1828, όταν αναλαμβάνει να προσφωνήσει τον Ιωάννη Καποδίστρια,
που έφτανε στην Ελλάδα ως κυβερνήτης, με ένα λόγο διαπνεόμενο από
φιλελεύθερο πνεύμα. Το 1835 αρνήθηκε την παρασημοφόρησή του από το
βασιλιά Όθωνα, ως διαμαρτυρία για τη μη συνταγματική διακυβέρνηση της χώρας, ενώ δύο χρόνια αργότερα αρνήθηκε την έδρα της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το Ορφανοτροφείο
Από νωρίς ο Καΐρης είχε συλλάβει την ιδέα για την ίδρυση ορφανοτροφείου και σχολείου
στην Άνδρο. Από το 1827 ξεκίνησε περιοδείες στα ελληνικά νησιά για την
εξεύρεση πόρων και από το 1831, αφού πρώτα χειροτονήθηκε πρεσβύτερος,
στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού. Το Ορφανοτροφείο άρχισε τη
λειτουργία του επίσημα στις 6 Ιανουαρίου του 1836 και πολύ σύντομα η
φήμη του εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα και στις ελληνικές παροικίες. Στο Ορφανοτροφείο εφαρμοζόταν η
αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας, ενώ ο ίδιος ο Καΐρης δίδασκε
φιλοσοφία, φιλολογία, μαθηματικά και αστρονομία. Στο διάστημα αυτό ο
Καΐρης διαμόρφωσε το δικό του, ιδιαίτερο φιλοσοφικό και θρησκευτικό
σύστημα, γνωστό ως «Θεοσέβεια».
Η θεοσέβεια
Ο Καΐρης διαμόρφωσε ένα θεολογικό σύστημα που το ονόμασε «Θεοσέβεια». Το σύστημα αυτό ανέτρεπε βασικά δόγματα της ορθόδοξης θεολογίας:
τη θεότητα του Χριστού, την Αγία Τριάδα, τα μυστήρια και τις
εκκλησιαστικές τελετές. Συνέταξε δικό του υμνολόγιο και ευχολόγιο σε
δωρική διάλεκτο. Επίσης, εισήγαγε νέο ημερολόγιο
που το χρησιμοποιούσαν οι μαθητές του στην καθημερινότητά τους,
κατάργησε τις εικόνες στους ναούς και τις αντικατέστησε με ρητά και
αξιώματα, όρισε νέους κανονισμούς στην ανέγερση των ναών και την ίδρυση
φιλανθρωπικών καταστημάτων. Παράλληλα, δίδασκε και τις αρχές των άλλων
θρησκειών, χωρίς να ασκεί καμία κριτική σε αυτές. Το φιλοσοφικό –
θεολογικό σύστημά του στηριζόταν στις αρχές του φιλελεύθερου
χριστιανισμού και του ιδεαλιστικού ανθρωπισμού.
Ο Δημήτριος Ι. Πολέμης αναφέρει:
«Η θεοσέβεια είχε την ιδικήν
της δογματικὴν θεολογίαν. Απέρριπτε βεβαίως την Καινὴν Διαθήκην και
ολόκληρον την παράδοσιν της Εκκλησίας, Ορθοδόξου και μη. Είχεν επίσης
ίδιον τελετουργικὸν με ναούς, «θειαγοὺς» και ύμνους (ες δωρικὴν
διάλεκτον αλλ’ ουσιαστικώς εμπνευσμένους εκ της ορθοδόξου υμνολογίας δια
της απαλείψεως κάθε αναφοράς ες τον Χριστόν, την Παναγίαν και τους
Αγίους), ίδιον ημερολόγιον και τα παρόμοια, τα οποία έξω του μικρού
κύκλου μερικών μαθητών και φίλων του Καΐρη ουδένα ήτο δυνατὸν να
συγκινήσουν και να ελκύσουν. Με τον θάνατον του Καΐρη θνήσκει και η
θρησκεία του˙ μόνον ὁ Γλαυκωπίδης έμεινε πιστὸς έως θανάτου».
Το ανωτέρω απόσπασμα του Δ.
Ι. Πολέμη για τον Θ. Καΐρη περιλαμβάνεται στον τόμο, Αλληλογραφία
Θεοφίλου Καΐρη, εκδιδομένη υπό Δ. Ι. Πολέμη, Μέρος έκτον:
Προσωπογραφικά, Άνδρος: Καΐρειος Βιβλιοθήκη 2003, 138-148.
Η δίωξη και ο θάνατός του
Ο Θεόφιλος Καΐρης δεν συμφιλιώθηκε ποτέ
με την ιδέα της βασιλείας στο νέο κράτος. Άλλωστε κάτι τέτοιο μαρτυρά
και η άποψη του Κωνσταντίνου Οικονόμου, πνευματικού ανθρώπου της εποχής,
ιδιαίτερα στενού του φίλου (ο οποίος και στη συνέχεια έγινε ένας από
τους πιο σφοδρούς του πολέμιους), πως δηλαδή ο μοναχός «εφαίνετο σφόδρα
δημοκρατικός».
Ο Βασιλιάς, θέλοντας ίσως και να
εξευμενίσει τον κοσμοκαλόγερο ο οποίος τον αντιμετώπιζε ως εκπρόσωπο των
ξένων δυνάμεων, του προτείνει το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος
για την προσφορά του στην πατρίδα. Σε μία ιδιαίτερη διπλωματική
επιστολή, ο Καΐρης αρνείται το παράσημο και πιέζει περίτεχνα τον βασιλιά
να υιοθετήσει Σύνταγμα. Η φωτισμένη προσωπικότητα έχει ήδη δημιουργήσει
πολλούς εχθρούς. Ο Όθωνας είχε στείλει από νωρίς
έμπιστους συμβούλους του, προκειμένου να πάρει πληροφορίες για την
περίφημη ήδη τότε σχολή του. Ο Γερμανός καθηγητής φιλοσοφίας Brandis,
που τον παρακολούθησε για λογαριασμό του Στέμματος σε διαλέξεις του,
επιστρέφοντας σημείωσε χαρακτηριστικά: «Εάν επί μίαν ακόμη τριετίαν
διδάξη ο Καΐρης, ο βασιλεύς Όθων θα φύγη από την Ελλάδα»!
Την αρχή στη σειρά επιθέσεων κατά του Θεόφιλου Καΐρη έδωσε η ίδια η εκκλησία. Η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδας απαίτησε από τον Καΐρη δήλωση μετανοίας και ομολογία πίστεως. Η απάντησή του ήταν οργισμένη: Επιτρέπεται
εν ευνομουμένω κράτει, καυχουμένω μάλιστα επί ανεξιθρησκία, να ερευνά
τις την συνείδησιν του ετέρου και να ζητή έγγραφον ομολογίαν της πίστεώς
του; Αν τούτο επιτρέπεται, ας ομολογήσωμεν ότι δεν αφιστάμεθα πολύ της
εποχής των δικαστηρίων της Ιεράς Εξετάσεως. Όπως ήταν φυσικό, οι συντηρητικοί εκκλησιαστικοί κύκλοι, κατάφεραν να κατηγορηθεί για αίρεση
και ίδρυση νέας θρησκείας, με αποτέλεσμα να τεθεί υπό περιορισμό στη
Σκιάθο, ενώ το Ορφανοτροφείο διαλύθηκε. Ένα χρόνο αργότερα τέθηκε υπό
περιορισμό για μια διετία στη Θήρα και ακολούθησε η καθαίρεση και ο
αναθεματισμός του ίδιου και της διδασκαλίας του.
Το Μάρτιο του 1842 ο Καΐρης αναχώρησε για το εξωτερικό μέχρι τον Ιούνιο του 1844. Όταν το Σύνταγμα καθιέρωσε την ανεξιθρησκία,
επέστρεψε στην Άνδρο. Εκεί ασχολήθηκε και πάλι με το Ορφανοτροφείο,
όπου είχαν παραμείνει ακόμα λίγα ορφανά, και προσπάθησε να διαδώσει τη «Θεοσέβεια», προκαλώντας όμως οξύτατες αντιδράσεις.
Το αποτέλεσμα ήταν να παραπεμφθεί σε δίκη στη Σύρο το Δεκέμβριο του 1852, κατηγορούμενος «επί προσηλυτισμώ και διαδόσει νέας θρησκείας αγνώστου».
Καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών. Τη νύχτα όμως της 9ης προς 10η
Ιανουαρίου του 1853 πέθανε και τον έθαψαν κοντά στο Λαζαρέτο
(νοσοκομείο) της Σύρου, ενώ την επόμενη ημέρα οι Αρχές άνοιξαν τον τάφο
και τον γέμισαν με ασβέστη, για να εμποδίσουν τους μαθητές του να
τελέσουν κανονική νεκρώσιμη λειτουργία. Δέκα μέρες αργότερα, ύστερα από
προσφυγή του αδελφού του Δημητρίου Καΐρη, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του δικαστηρίου της Σύρου και η μνήμη του αποκαταστάθηκε.
Εργογραφία
Ο Καΐρης έγραψε πολλά φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα:
- Γνωστική ή των του ανθρώπου γνώσεων σύντομος έκθεσις, (Αθήνα 1849).
- Στοιχειά Φιλοσοφίας ή των περί τα όντα γενικώτερον θεωρουμένων τα στοιχειωδέστερα, (Αθήνα 1851).
- Φιλοσοφικά και Φιλολογικά, (Πάτρα 1875, το πρώτο μέρος με τον τίτλο Φιλοσοφικά επανεκδόθηκε στην Αθήνα το 1910).
- Θεοσεβών προσευχή, (1848).
- Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής, (1852).
- Διαγωγή θεοσεβούς, (1852).
- Θεοσεβών προσευχαί και ιερά άσματα, (1852).
Βιβλιογραφία :
- Δημαράς Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977.
- Κιτρομηλίδης Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα 1999.
- Πασχάλης Δ., Θεόφιλος Καΐρης. Ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα 1928 (ανατ. 2000).
- Κουμαριανού Α., “Η ελευθεροφροσύνη του Θεόφιλου Καΐρη”, Εποχές, 46, Φεβρουάριος 1967, 184-200.
- Αργυροπούλου Ρ., “Θεόφιλος Καΐρης”, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Αθήνα 1991, 205-206.
- Θεόφιλος Καΐρης, Γνωστική. Στοιχεία Φιλοσοφίας, εισαγωγή, επιμέλεια: Νικήτας Σινιόσογλου, Άνδρος 2008.
http://argolikivivliothiki.gr/
Θα ήταν εντιμότερο εκ του Καϊρη να μην γινόταν "ιερέας" και να παρουσιαζόταν ως λύκος ενδεδυμένος προβιά προβάτου.Καθότι ήταν σαφώς προτεστάντης όπως και ο Κοραής.Τους ανέδειξαν ως "φωστήρες" ξένες δυνάμεις.Λίγο σαφέστερα οι ξένες δυνάμεις προσπαθούσαν να αποκτήσουν επιρροή στην οθωμανική αυτοκρατορία μέσω των θρησκειών τους. Έχοντας ευμάρεια και την υποστήριξη των πρεσβευτών τους ίδρυαν σχολεία στην καταρημαγμένη Ελλαδίτσα με σκοπό την προπαγάνδα. Εάν η προπαγάνδα τους περνούσε όσο ήθελαν σήμερα δεν θα ήμασταν ούε Έλληνες.Χρήσιμα όργανα στα χέρια τους ήσαν "έλληνες" αρεσκόμενοι στα "φώτα" της δύσης.Υπήρχε λοιπόν και η προτεσταντική ουνία.Έμπόδιο αποτελούσε η Ορθόδοξη Εκκλησία και το Πατριαρχείο στο οποίο στηρίζονταν οι βαλκάνιοι λαοί.Έτσι έπρεπε να το διαβάλλουν.Ένας τρόπος ήταν να του δώσουν ταμπέλα΄συγκρίνοντας το με τον πάπα συκοφαντικώς.Άλλος ήταν να το κατηγορήσουν για σκοταδισμό οι "φωτισμένοι"! Όμως τί συνέβαινε.Πολλοί παρα-μορφωμένοι "ιερείς" που έρχονταν από τη δύση παράλληλα π.χ. με τα μαθήματα θετικής κατεύθυνσης δίδασκαν και δυτικές "αμπελο-φιλοσοφίες" με αποτέλεσμα ενώ το Πατριαρχείο ήλεγχε το κομμάτι που βλασφημούσε την Αλήθεια του κολλούσαν παράλληλα ότι αντιμαχόταν πχ τη γεωμετρία.Επίσης πολλοί εκ των δυτικών επιστημόνων ήταν της μόδας να τιτλοφορούνται και ως φιλόσοφοι ανακατεύοντας την επιστήμη με δοξασίες ποικίλας ύλης.Έτσι πχ ενώ το Πατριαρχείο στηλίτευε τις δοξασίς νά την άλλη μέρα κατά της ιατρικής του δείνα ιατρο-φιλοσόφου.Είτε έθεταν το ψευτοδίλλημα σκλαβιά -"ελευθερία" της δύσης που στην ουσία ήταν ο δούρειος ίππος των δυτικών ώστε να υποτάξουν την Ορθόδοξη Εκκλησία και του λαούς που την αποτελούσαν στη βαλκανική η οποία παρεπιπτόντος τους ενδιέφερε.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ ημιμάθεια λοιπόν είναι χειρότερη της αμάθειας.Βέβαια τα παραπάνω αποτελούν περίληψη όγκου πρωτογενών πηγών .Πως νομίζεται ότι καθιερώθηκαν οι Κοραήδες και οι Καϊρηδες. Με τον έλεγχο του στην ουσία υποταγμένου Ελληνικού κράτους.Ο αγώνας του 21 ήταν αγνός όμως τον καπέλωσαν οι πολιτηκάντηδες.Στην ουσία αλλάξαμε δυνάστη.Ο Μακρυγιάννης ανάμεσα στα άλλα έλεγε:Όσα δεν μας έκαμαν οι τούρκοι με την σκλαβιά και τη βία μας τα έκαμαν οι Ευρωπαίοι με την ειρήνη(καλύτερα τον ιδεολογικό πόλεμο).Και πολλά άλλα που δεν χωρούν σε ένα σχόλιο.Το οποίο σχόλειο έγινε ώστε να καταδειχθεί ότι το άρθρο συντελεί στην αδιάλειπτη προπαγάνδα των επίβουλων ξένων.
Ευχαριστώ για την "πάσα" ανώνυμε για να πω δυο πράγματα για το κεφάλαιο Καίρης.
ΑπάντησηΔιαγραφήΚατ΄αρχάς ιερέας χειροτονήθηκε αρχικά πριν ταξιδέψει στην Δύση. Κατά την γνώμη μου ο Καίρης ήταν επηρεασμένος από τον Διαφωτισμό παρά από τον προστεταντισμό. Ασχέτως πάντως από την αιρετική του διδασκαλία υπήρξε πατριώτης, φιλάνθρωπος και μεγάλος δάσκαλος του Γένους. Αποτελεί πάντως και την πλέον ακραία έκφανση του Ευρωπαικού Διαφωτισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.
Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων θα ήθελα να πω πως σπανίως οι πρωταγωνιστές της Ιστορίας είναι μόνο καλοί η μόνο κακοί. Ο ανθρώπινος βίος είναι συνήθως ένα αμάλγαμα καλών και άτυχων στιγμών. Καλό είναι λοιπόν να μην προσεγγίζουμε τα πράγματα φοβικά, αλλά με ψυχραιμία και κυρίως -όσο το δυνατόν γίνεται- χωρίς προκαταλήψεις....
Ιδιαίτερα στην δεύτερη παράγραφο της απάντησης σας συμφωνώ πάρα πολύ.Όμως υπάρχει υπόβαθρο στημένο όχι επί του Καϊρη μόνον.Και φυσικά το σχόλιο δεν αφορά το θέμα της καταδίκης.Υπήρξε αφορμή για την παράθεση γεγονότων.Πατριώτης όμως δεν είναι αυτός που συντελεί στην αλλοτρίωση με οποιδήποτε πρόφαση.Την ιδιότητα του "ιερέως" ανέφερα διότι δεν ήταν ο μόνος αλλά και άλλοι.Όμως είναι πρόδηλο ότι η δύση αλλοτρίωσε πολλούς οι οποίοι μετέφεραν την αλλοτρίωση στην Ελλάδα μας.Όσον αφορά το διαφωτισμός-προτεσταντισμός λίγο διαφέρουν όμως χρειάζεται διάβασμα.Όχι ότι ο γράφων είναι κανένας ιδιαίτερα διαβασμένος απλώς έτυχε να πέσουν στην αντίληψη μου πολλά επί του θέματος διαφωτισμού κ.τ.λ. Ο προτεσταντισμός στα "δόγματα του" πιστεύει ότι ο καθένας μπορεί να έχει τη δική του γνώμη για τον Θεό πράγμα που σε κάθε λογικό άνθρωπο είναι πασιφανές ότι αντίκειται στην έννοια της αληθείας.Άλλωστε γι' αυτό είναι σχισμένοι σε χιλιάδες παρακλάδια . Ο δε εξωραϊσμός του διαφωτισμού πάλι αντίκειται στη λογική πράγμα που όμως πάλι ανοίγει άλλη συζήτηση.
ΑπάντησηΔιαγραφήΜε λίγα λόγια δεν είναι τίποτε άλλο από την εξύμνηση και εισβολή της δύσης και η οποία με την ισχύ και των όπλων ακόμη επιβλήθηκε στην παιδεία και γενικότερα.Δειγματοληπτικά αναφέρω σχόλιο Γάλλου ιστορικού των αρχών του 20 αιώνως ότι οι δυτικές χώρες έστελναν αποστολές με πρόφαση την επιστήμη όπως συνήθιζαν προκειμένου να κάνουν την προπαγάνδα τους
Με εκτίμηση την οποία παρέλειψα στο προηγούμενο σχόλιο λόγω βιασύνης.
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
ΑπάντησηΔιαγραφήΗ ανάλυση σας είναι ενδιαφέρουσα και το πιθανότερο είναι και η σωστή.
ΑπάντησηΔιαγραφήΠάντως είναι γεγονός (κάτι που συνάγεται και από αυτά που γράφετε) ότι η χρήση του ασβέστη έγινε. Η διαφορά σας είναι για την σκοπιμότητα της κίνησης αυτής. Ως προς αυτό όμως και εσείς από την πλευρά σας δεν κομίζετε κάποιο αποφασιστικό στοιχείο που να αποδεικνύει το αντίθετο.
Πάντως το πιθανότερο, όπως τα διαβάζω εγώ, είναι έχετε εσείς δίκαιο. Αν κάποιος αναγνώστης ξέρει κάτι περισσότερο, καλό θα ήταν να μας διαφωτίσει...