Η προσφορά της Νάξου στην Ορθοδοξία

Παναγιά Αργοκοιλιώτισσα της Νάξου

Ομιλία του κ. Μίκη Πρωτοπαπαδάκη στο Πανελλήνιο Συνέδριο ‘‘Η Νάξος δια μέσου των αιώνων’’ 1η Σεπτεμβρίου 2013

    Η Ορθοδοξία έχει αναγκασθεί να πολεμήσει για να επιζήσει και, αν θέλουμε να συνεχίσει να υπάρχει, είναι ανάγκη να εξακολουθήσουμε να πολεμούμε. Στην εποχή μας και στο πρόσφατο παρελθόν αντίπαλός της αναδείχθηκε ο υλισμός. Αυτός υποστηρίχθηκε στην Ελλάδα από λογίους, οι οποίοι, γοητευμένοι από τα επιτεύγματα των φυσικών επιστημών, δεν μπόρεσαν να παραδεχθούν, ότι υπάρχει και ένας άλλος κόσμος, πέρα από τον αισθητό, που δεν είναι δυνατόν να ερευνηθεί με τις μεθόδους των φυσικών επιστημών.  

  Το πράγμα άρχισε μετά το 1821, με την επιστροφή Ελλήνων λογίων στην Ελλάδα από το Παρίσι και άλλες πόλεις της ελεύθερης Ευρώπης. Οι λόγιοι αυτοί ήσαν έντονα επηρεασμένοι από τις ιδέες του Διαφωτισμού, οι οποίες είχαν γεννηθεί ως αντίδραση στον σκοταδισμό που επέβαλλαν στους πολίτες κατά τον μεσαίωνα οι Εκκλησίες του Δυτικού κόσμου. Δυστυχώς, μαζί με τον σκοταδισμό, καταπολέμησαν και την χριστιανική πίστη. Ερχόμενοι στην Ελλάδα, οι λόγιοι που προαναφέραμε, δεν κατάλαβαν ότι εδώ δεν υπήρξε ποτέ παρόμοιος σκοταδισμός. Έτσι, με την πεποίθηση ότι βοηθούν την Πατρίδα, προσπάθησαν να εμφυτεύσουν εδώ τον ‘‘Διαφωτισμό’’ της Δύσης, χωρίς να λάβουν υπόψη τις παραδόσεις, που ήσαν βαθιά ριζωμένες στην ψυχή του λαού.

   Η λάμψη του λούστρου του δυτικού πολιτισμού διάβρωσε σοβαρά την ελληνική σκέψη, με αποτέλεσμα να υποβαθμισθεί, ακόμη και να διωχθεί, η παράδοσή μας. Μια από τις πολλές περιπτώσεις των διώξεων της θρησκευτικής παράδοσης, είναι η στάση του ‘‘διαφωτισμένου’’ Κράτους προς την εικόνα της Παναγίας Αργοκοιλιώτισσας. Η εικόνα είχε βρεθεί, όπως είναι γνωστό, με βάση όνειρα Χριστιανών στην περιοχή της Κορώνου της Νάξου. Το γεγονός ότι καθιερώθηκε από τον λαό της Νάξου ως ‘‘λαϊκό προσκύνημα’’, φαίνεται πως ενόχλησε τους διαφωτιστές. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1838, μόλις δύο χρόνια μετά την εύρεση, αφαιρέθηκε, με διαταγή της Αστυνομίας, από το φυσικό της περιβάλλον στην Κόρωνο και μεταφέρθηκε στην Μητρόπολη της Νάξου. Εκεί φυλάχθηκε μέσα σε σφραγισμένο κιβώτιο. Ήταν οι «σκοτεινοί εκείνοι καιροί που», όπως γράφει ο Φώτης Κόντογλου,  «κρύβεται το λαμπερό πρόσωπο του Θεού από τα μάτια των ανθρώπων».

  

Σ’ αυτήν την σκοτεινή εποχή  ήρθαν και έδωσαν ένα φως, εκτός των άλλων, οι δύο Άγιοι της Νάξου, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης και ο Άγιος Νικόλαος Πλανάς, ο ‘‘Απλούς’’, όπως τον έχει προσονομάσει ο Νάξιος Πατρών Νικόδημος. Η προσφορά τους στην Ορθοδοξία είναι τεράστια. Δεν είναι, όμως, βέβαιο, ότι η ελληνική κοινωνία, ακόμη και η επίσημη Εκκλησία, την έχει αποδεχθεί. Η προσφορά του παπά-Νικόλα Πλανά ήταν η ζωή του, ο εαυτός του. Ήταν μια ζωντανή εικόνα της Ορθοδοξίας. Μια εικόνα που έλαμπε όχι με το λούστρο του Διαφωτισμού, αλλά, όπως έχει γράψει ο Φώτης Κόντογλου, «με την απλότητα της καρδίας, που είναι το γνώρισμα της Ορθοδοξίας …μήτε γράμματα γνώριζε, μήτε είχε την ευκολία στα λόγια» … «απλώς τον αγαπούσαμε», γράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (από το ημερολόγιο της Ιεράς Μητροπόλεως Παροναξίας, 1993, που εκδόθηκε με την ευλογία του επίσης ‘‘Απλού’’ Δεσπότη μας, μακαριστού Αμβροσίου).

    

Κοντά του μαθήτευσαν εξέχουσες προσωπικότητες από τον κόσμο των γραμμάτων και των τεχνών, όπως ο Φώτης Κόντογλου που μνημονεύσαμε, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και άλλοι. Έμαθαν την αξία της ‘‘απλότητας της καρδίας, που είναι το γνώρισμα της Ορθοδοξίας’’. Η εμπειρία αυτή φώτισε το έργο τους και μεταδόθηκε σ’ εκείνους που διψούσαν και διψούν γι’ αυτό. Ο παπά-Νικόλας ζούσε σε επίπεδο που, όσο είναι δυνατόν, άγγιζε το τέλειο. Η παράδοσή μας δεν απαιτεί από κάθε Χριστιανό να ανέβει στο ίδιο επίπεδο. Αρκεί να γνωρίζουμε, πόσο μακριά είμαστε από αυτό. 

   

Το έργο του Νικοδήμου είναι συγγραφικό-διδακτικό. Τα βιβλία που έγραψε, στηρίζονται, όχι τόσο σε δικές του προσωπικές απόψεις, όσο στην παράδοση, όπως την  βρήκε στα χειρόγραφα των βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους. Έτσι, έφερε στην επιφάνεια την ξεχασμένη αυτήν παράδοση. Ένα τέτοιο έργο, είναι η ‘‘Φιλοκαλία’’. Στην Μονή Βατοπεδίου διατηρούν το μελανοδοχείο και τον κονδυλοφόρο, που είχε χρησιμοποιήσει ο Άγιος, όταν επί συνεχή μερόνυχτα αντέγραφε τα σχετικά χειρόγραφα. Η ‘‘Φιλοκαλία’’ μεταφράσθηκε σε ξένες γλώσσες. Ειδικότερα, στα Γαλλικά κυκλοφόρησε το 1981. Διάβασα, τότε,  σε γαλλόφωνη εφημερίδα των Βρυξελλών την παρακάτω είδηση:   «Επιτέλους κυκλοφόρησε η ‘‘Φιλοκαλία’’ σε γαλλική μετάφραση. Αυτό είναι το καλύτερο δώρο που θα  μπορούσε να μας προσφέρει η Ελλάδα με την ένταξή της στην ΕΟΚ». 

  Σε άλλα βιβλία του ασχολείται με την καλλιέργεια της ψυχής και τους πνευματικούς αγώνες που

Άγιος Νικόλαος Πλανάς

απαιτούνται, για να κερδίσουμε την είσοδο στην Βασιλεία των Ουρανών. Ιδιαίτερα τονίζει την σημασία της κατάστασής μας στην στιγμή του θανάτου.  «Όλη μας η ζωή», επισημαίνει ο Άγιος, «είναι ένας παντοτεινός πόλεμος ...όμως η κυρία και πλέον εξαίρετος ημέρα του πολέμου, είναι εις την τελευταίαν ώραν του θανάτου. Επειδή, όποιος πέσει εις εκείνην την στιγμήν, δεν σηκώνεται πλέον». 

  ‘‘Πτώση (αμαρτία)’’, επεξηγεί, είναι ό,τι απασχολεί την προσοχή μας χωρίς αναφορά στον Θεό, είτε αυτό είναι αθώο, είτε είναι πονηρό. Η  ‘‘έγερση’’ (μετάνοια), πρέπει να γίνεται με γαλήνη της ψυχής. Μπορεί να συνοδεύεται από συγκίνηση, ή και ‘‘δάκρυα μετανοίας’’, όχι γοερά κλάματα και οδυρμούς. Η «ταραχή», σημειώνει ο Άγιος, «είναι αποτέλεσμα μικροψυχίας …είναι η πύλη από την οποία ο ‘‘πονηρός’’ εισέρχεται εις την ψυχήν μας».  Ο ‘‘πόλεμος’’, στον οποίο αναφέρεται ο Άγιος, αναλύεται διεξοδικά στο βιβλίο του ‘‘Αόρατος Πόλεμος’’. Πρόκειται για μιά συνεχή προσπάθεια του εχθρού Διαβόλου να φέρνει στον νου και στην καρδιά μας αισθητά αγαθά που προσελκύουν την προσοχή μας, με αποτέλεσμα να την αποσύρουν από τον Θεό. Για να εξουδετερώσουμε τις ενέργειες αυτές του εχθρού, πρέπει, λέει ο Άγιος, να πολεμούμε συνεχώς, μη τυχόν μας εύρη ο θάνατος σε πτώση.

   Η εμπειρία του θανάτου είναι για όλους μας πρωτόγνωρη. Θα βλέπουμε από την μιά μεριά τους Αγγέλους να μας προσκαλούν με γλυκές ψαλμωδίες, και από την άλλη τον εχθρό να μας προσκαλεί και αυτός στο δικό του Βασίλειο με υποσχέσεις για ικανοποίηση των ορμών μας. Για να νικήσουμε σ’ αυτήν την μία και μόνην ευκαιρία που μας δίδεται, είναι καλό, μας λέει ο ΄Αγιος, «εις τούτον τον καιρόν της ζωής που σου εδόθη, να μεριμνάς να εγείρεσαι αμέσως μετά την κάθε πτώσιν, ώστε η καλή έξις που θα έχης λάβει, να σου δώσει την νίκην εις την ώραν του θανάτου». Σημειώνουμε εδώ, ότι δεν είναι αδύνατον να νικήσουμε και αν δεν έχουμε πολεμήσει στην προηγούμενο διάστημα της ζωής μας. Η μετάνοια, είπε ο Παπουλάκος, για να επέλθει, απαιτεί τόσο χρόνο, όσο διαρκεί μια αστραπή. Στην περίπτωση του Ιούδα πχ, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε μια αστραπιαία κίνηση μετάνοιας σ΄ εκείνη την τελευταία κρίσιμη στιγμή, όταν το σχοινί της αγχόνης περιέσφιγγε τον λαιμό του. Ποιος, όμως, μπορεί να μας εγγυηθεί, ότι θα είμαστε ικανοί να αξιοποιήσουμε μια τέτοια ευλογημένη στιγμή;

  Επικίνδυνη παγίδα, λέει ο Άγιος Νικόδημος, στην οποία μπορεί να πέσουμε εκείνην την ώρα, είναι να θυμηθούμε κάποιες αρετές ή θεάρεστες πράξεις μας, με την ελπίδα, ότι χάρις σ' αυτές είναι δυνατόν να σωθούμε. Η ενασχόληση αυτή του νου μας, εκτός του ότι θα τραβήξει την προσοχή μας από την πολεμική διάθεση προς τον εχθρό, μπορεί να μας οδηγήσει στην «κενοδοξίαν με την οποίαν στηρίζεσαι εις τον εαυτόν σου και εις τα έργα σου να σωθείς.» Μη προσμένης να λάβης την βοήθειαν του Θεού τάχα δια τας αξιομισθίας σου και δια τους πολλούς και μεγάλους πολέμους, που έκαμες και ενίκησες». Με άλλα λόγια, οι αρετές μας δεν είναι καταθέσεις, που φυλάσσονται κάπου, ώστε να μπορούμε να τις ανασύρουμε, όποτε θέλουμε. Είναι, για την πνευματική ζωή, χρήσιμες, επειδή καλλιεργούν την «καλήν έξιν», που θα   μας βοηθήσει στην ώρα του θανάτου».

  Ενδιαφέρουσα είναι η ερμηνεία, που δίνει στο ‘‘Πηδάλιον’’ -  βιβλίο και αυτό του ιδίου - σε υποσημείωση στον Ε΄ κανόνα της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου Ο Κανών αυτός αναφέρει ότι «Αμαρτία προς θάνατόν εστιν, όταν τινές αμαρτάνοντες αδιόρθωτοι μένουσι». Στην υποσημείωση αντιδιαστέλλει, την έννοια αυτήν του όρου ‘‘θανάσιμη αμαρτία’’ με εκείνην που της αποδίδεται συχνά, με βάση την περιορισμένου βάθους νοοτροπία των εννέα Εντολών που ακολουθούν την πρώτη (Ου κλεψεις, ου μοιχεύσεις κλπ).

  Οι απόψεις του Νικόδημου που εκθέσαμε, αναλύονται στα τροπάρια της ακολουθίας του "Νυμφίου". Στο απολυτίκιο αποκαλείται "μακάριος ...ον ευρήσει γρηγορούντα" και "ανάξιος …ον ευρήσει ραθυμούντα". Το "ευρήσει" έχει στιγμιαία έννοια. Περιορίζεται «εις την τελευταίαν ώραν του θανάτου». Και πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση, «επειδή, όποιος πέσει την στιγμήν εκείνην, δεν σηκώνεται πλέον». Το ‘‘ένδυμα’’ της ψυχής που θα φοράμε στην στιγμή του θανάτου, είναι εκείνο, με το οποίο θα παρουσιασθούμε αργότερα στον Κριτή. Όπως και αν είναι, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, με ποιά κριτήρια θα μας κρίνει.

    ΜΕ τις διδασκαλίες  του ο Άγιος Νικόδημος μας προτρέπει να κάνουμε πράγματα που φαίνονται ακατόρθωτα. Η εντύπωση αυτή θα μας δημιουργηθεί, αν απομονώσουμε κάποιες φράσεις και προσπαθήσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα από αυτές. Αν, όμως δούμε τα παραπάνω κείμενα συνολικά, θα διαπιστώσουμε ότι η Ορθοδοξία  είναι εξαιρετικά επιεικής και προσαρμοσμένη στις δυνατότητες του απλού ανθρώπου. Η κατάσταση ‘‘Εγερσης’’ πχ. στην στιγμή του θανάτου που προβάλλεται ως κρίσιμη για την μελλοντική σωτηρία μας, δεν είναι άλλο από μια απλή ομολογία, όπως την περιγράφει το παρακάτω τροπάριο:    

            Ήθελον δάκρυσιν εξαλείψαι
            των εμών πταισμάτων  Κύριε, το χειρόγραφον
            αλλ' ο εχθρός απατά με και πολεμεί την ψυχήν μου.
            Κύριε, πριν εις τέλος απώλομαι, σώσον με. 

    Με αισθήματα, όπως αυτά που εκφράζονται στο τροπάριο, δημιουργείται αυτόματα μια σχέση πίστης και αγάπης προς τον Θεό, και αυτό είναι όλο. Η απλή αυτή σχέση είναι εκείνο που θα δικαιολογήσει την εισδοχή μας στην Βασιλεία Εκείνου που αγαπήσαμε. Η μόνη δυσκολία είναι να έχουμε την προσοχή μας σε εγρήγορση εκείνην την ώρα.

   Η Δυτική ‘‘διαφωτισμένη’’ σκέψη απορρίπτει την φιλοσοφία του ‘‘ήθελον ...αλλά’’. Θεωρεί ότι οι καλές προθέσεις είναι άχρηστες, αν δεν γίνουν πραγματικότητα. Η διαφορά με το μήνυμα του τροπαρίου είναι, ότι αυτό θέλει την πραγματοποίηση της καλής πρόθεσης να είναι το περιεχόμενο μιάς στιγμής έγερσης, μέρος ενός αδιάκοπου αγώνα με διαδοχικές πτώσεις και εγέρσεις. Ο

Χριστιανισμός που οικοδομείται με βάση την Δυτική σκέψη, μπορεί να ονομασθεί ‘‘Κοινωνικός Χριστιανισμός’’. Είναι χρήσιμος, διότι δημιουργεί ένα κλίμα γαλήνης, που διευκολύνει τον Χριστιανό στην προσπάθειά του να εφαρμόσει την ‘‘Πρώτη και μεγάλη Εντολή’’ με βάση το τροπάριο που αναφέραμε. Τρόπους συμπεριφοράς, που δημιουργούν κλίμα ευνοϊκό για την επιτυχία των Χριστιανών στους πνευματικούς αγώνες, αναφέρει διεξοδικά ο Άγιος Νικόδημος στο βιβλίο του ‘‘Χρηστοήθεια των Χριστιανών’’.

    Τον ίδιο σκοπό έχουν και οι Κανόνες της Εκκλησίας, που κατέγραψε και ερμήνευσε ο Νικόδημος στο ‘‘Πηδάλιον’’, βιβλίο στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω. Όπως συμβαίνει σε όλους τους συλλογικούς φορείς, οι Κανόνες δίνουν μια κοινή για όλους τους Χριστιανούς κατεύθυνση στα δρώμενα της ζωής της Εκκλησίας. Είναι, όπως έλεγε ο μακαριστός πατήρ Μάρκος Μανώλης, ‘‘οδοδείκται’’, που εξασφαλίζουν, όπως διαβάζουμε στα προλεγόμενα του βιβλίου, ‘‘ισότητα, ευταξία και γαλήνη’’ στην κοινωνία των πιστών.  Η ανάγνωση των Κανόνων είναι σχετικά εύκολη. Δεν είναι, όμως, το ίδιο εύκολο να αντιληφθούμε το μήνυμα που μας δίνουν. Γι’ αυτό, τους συμπληρώνει με πλήθος υποσημειώσεων, που απαντούν σε κάθε απορία ή παρερμηνεία.

   Σχετικά, σε άλλο βιβλίο του, το ‘‘Εξομολογητάριον’’, αναλύει το πώς πρέπει να αξιολογούνται στην εξομολόγηση οι αμαρτωλές πράξεις, για την διαπαιδαγώγηση των εξομολογουμένων. Ο πνευματικός, λέει εκεί, πρέπει να υποβάλλει επτά ερωτήσεις προς τον εξομολογούμενο: Πότε έκανε ο εξομολογούμενος την πράξη, πόσες φορές την έκανε, τι τον ώθησε να την κάνει κλπ. Με τις ερμηνείες των Κανόνων και τις νουθεσίες του Εξομολογηταρίου βλέπουμε, ότι ο χαρακτηρισμός μιας πράξης μας ως αμαρτία ή ως αρετή, υπόκειται σε μεγάλη ευρύτητα. Και πάντως, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, πώς θα την κρίνει ο Κριτής, όταν έρθει η ώρα.  

   Όπως αναφέραμε στην αρχή, το ευρύ κοινό δεν έχει απορροφήσει την ακτινοβολία των υπόψη συγχρόνων Αγίων. Η απλότητα του παπά-Νικόλα δεν έχει γίνει πράξη, ιδίως στους κύκλους του πλούτου και της εξουσίας. Οι λόγιοι επιμένουν να μην αναγνωρίζουν τον Θεό ως πρόσωπο, που του αξίζει η αγάπη, ούτε τον Διάβολο, προς τον οποίο πρέπει συνεχώς να πολεμούμε. Ο θάνατος είναι ‘‘ταμπού’’ με αποτέλεσμα να αποφεύγεται οποιαδήποτε μνεία στο φυσικό αυτό φαινόμενο και πολύ λιγότερο να γίνεται προετοιμασία γι’ αυτόν.

   Παρ’ όλα αυτά, η προβολή των απόψεων του Πνευματικού Χριστιανισμού από σεβαστά πρόσωπα, όπως οι υπόψη Άγιοι, έπεσαν στην διψασμένη γη σαν σπόρος και έδωσαν καρπούς όχι ευκαταφρόνητους. Σήμερα οι εκκλησίες γεμίζουν, οι πιστοί πλησιάζουν στην θεία μετάληψη, τα μέσα ενημέρωσης προβάλλουν συχνά θρησκευτικά θέματα. Η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική ανθίζει, όχι μόνον στις εκκλησίες, αλλά και σε συναυλίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. 

   Η Νάξος, δια μέσου των αιώνων, έδωσε και πάλι την προσφορά της στην κοινωνία.