Αλεξάντρ Σολζενίτσιν ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΓΚΟΥΛΑΓΚ, 1918-1956 Τόμος Β’, Μέρη ΙΙΙ-ΙV Εκδόσεις Πάπυρος Αθήνα 2013, σσ. 806

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Περίπου 70 χρόνια μετά την κατάρρευση του Γ’ Ράιχ και σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα μετά τη διάλυση της άλλοτε κραταιάς Σοβιετικής Ένωσης, η πιο εμφανής ομοιότητα μεταξύ των δύο ισχυρότερων ολοκληρωτικών καθεστώτων που γνώρισε η ευρασιατική ήπειρος έγκειται, χωρίς αμφιβολία, στην εκμηδένιση της ανθρώπινης προσωπικότητας μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η δομή των ναζιστικών στρατοπέδων, φονικών «μηχανών» μαζικής εξόντωσης που είχαν οργανωθεί με βάση την τελευταία λέξη της τότε επιστήμης, είναι πλέον πλήρως γνωστή, χάρη στο άπλετο φως που έριξαν οι νικητές Σύμμαχοι στην ύπαρξή τους μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αντίθετα, για τα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, γνωστά με την ονομασία γκουλάγκ, εξακολουθούν να βλέπουν ακόμη το φως της δημοσιότητας μελέτες που προσκομίζουν νέα, ενδιαφέροντα στοιχεία για τους τρόπους οργάνωσης και λειτουργίας τους. Η διαφορά των σοβιετικών γκουλάγκ από τα αντίστοιχα ναζιστικά στρατόπεδα έγκειται κυρίως στο ότι στα πρώτα η φυσική εξόντωση των αντιφρονούντων δεν αποτελούσε αυτοσκοπό. 

Ο συνδυασμός όμως του σοβιετικού γραφειοκρατικού παραλογισμού, της έλλειψης κεντρικού ελέγχου στις εφαρμοζόμενες «μεθόδους καταστολής» και της νομότυπης απελευθέρωσης των σαδιστικών ενστίκτων του προσωπικού φύλαξης, οδηγούσε νομοτελειακά στην ίδια κλίμακα εξόντωσης των θυμάτων, στο όνομα μάλιστα του ανώτερου ιδανικού της δημιουργίας της ψευδοσοσιαλιστικής κοινωνίας! Γι’ αυτούς τους λόγους, η μελέτη των σοβιετικών γκουλάγκ δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, και πιθανότητα δεν πρόκειται να τερματισθεί σύντομα, αφού, μολονότι

ασχολείται με ένα φαινόμενο του παρελθόντος, παρουσιάζει ταυτόχρονα τις δυνητικές μελλοντικές παρενέργειες του «γενναίου νέου κόσμου» του Τζωρτζ Όργουελ, ορισμένες πτυχές του οποίου έχουν ήδη αρχίσει να κάνουν την απειλητική εμφάνισή τους από τις αρχές του 21^ου αιώνα. 

 

Στην ελληνική βιβλιογραφία η μελέτη των σοβιετικών γκουλάγκ έχει σχεδόν ταυτιστεί με το συναφές έργο του γνωστού ουμανιστή αντισταλινικού συγγραφέα Αλεξάντρ Σολζενίτσιν («Αρχιπέλαγος γκουλάγκ»), ο πρώτος τόμος του οποίου κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Πάπυρος ακριβώς πριν από 40 χρόνια, ταυτόχρονα με τη δημοσίευσή του και σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Σ’ αυτόν ο συγγραφέας περιέγραφε τις απαρχές της καθιέρωσης των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας και τη σταδιακή επέκτασή τους σε όλη τη σοβιετική επικράτεια. Στον δεύτερο τόμο, παρουσιάζεται κυρίως η δομή και η λειτουργία αυτών των στρατοπέδων μέσα από μια σειρά αναρίθμητων περιστατικών γραφειοκρατικής τρέλας τα οποία συχνά αφήνουν κυριολεκτικά άφωνο τον αναγνώστη. 

Παράλληλα, παρουσιάζονται και ορισμένα στοιχεία που αποκαλύπτουν τις βαθύτερες δομές του σοβιετικού καθεστώτος. Ενδεικτικά, στο πρώτο κεφάλαιο ο συγγραφέας αποκαλύπτει ότι κατά τα τελευταία χρόνια του τσαρικού καθεστώτος οι εκτοπισμένοι αντιφρονούντες ήταν ελάχιστοι. Αντίθετα, το καθεστώς των μπολσεβίκων θεσμοθέτησε από την πρώτη στιγμή το καθεστώς καταναγκαστικής εργασίας των αντιφρονούντων, ο προσδιορισμός μάλιστα των οποίων κάλυπτε δυνητικά μια ευρύτατη κατηγορία ατόμων. Η μόνη διαφορά των λενινιστικών στρατοπέδων από τα

σταλινικά ήταν ότι τα πρώτα, ως παλαιότερα και πιο «πειραματικά» ήταν κατ’ αρχήν πιο «ανθρώπινα», σε σύγκριση με τα πιο εξελιγμένα σταλινικά.

Για τους πιθανότατα πολλούς αναγνώστες που δεν έτυχε να γνωρίσουν τον πρώτο τόμο του έργου (όπως ο γράφων), ο δεύτερος τους αποζημιώνει απόλυτα, καθώς διαβάζεται αυτοτελώς, χωρίς να προαπαιτεί οποιαδήποτε προηγούμενη γνώση του θέματος. Η πένα του Σολζενίτσιν καθηλώνει με τις δυνατές περιγραφές της, δημιουργώντας ανυπομονησία για το τρίτο και τελευταίο μέρος του έργου, η κυκλοφορία του οποίου αναμένεται σύντομα!