Ιωάννης Παπάφης: ο μεγάλος δωρητής και ευεργέτης του σύγχρονου Ελληνισμού

 (το άρθρο αυτό αναδημοσιεύεται χάρις την ευγενική συγκατάθεση του κ. Πρωτ/ρου π# Απόστ. Κατσούκη, Διευθύντη του Παπάφειου Ορφανοτροφείου, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά)

Η Ζωή του και η επαγγελματική του σταδιοδρομία
Ο Ιωάννης Παπάφης γεννήθηκε το έτος 1792 στην ενορία του Αγίου Αθανασίου. Ο πατέρας του Νικόλαος ήταν έμπορος στη Σμύρνη και είχε νυμφευθεί κόρη της γνωστής φιλοπόλιδος οικογενείας Θεσσαλονίκης Αναστάση. Μετά την αποπεράτωση των εγκυκλίων σπουδών στη Θεσσαλονίκη εγκαταστάθηκε σε ηλικία δεκαέξι ετών στη Σμύρνη και έμεινε μέχρι το 1810. Την εκεί παραμονή διέκοψε βίαια ο θάνατος του πατέρα του.

Στη δύσκολη αυτή καμπή καταφύγιο, στήριγμα και οδηγός του δεκαοκτάχρονου ακόμη Ιωάννη υπήρξε ο αδελφός της μητέρας του Ιωάννης Δ' Αναστάση, εμπορευόμενος και ταυτοχρόνως Πρόξενος της Σουηδίας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Ο θείος εκτίμησε δεόντως την ευστροφία, δραστηριότητα και υπευθυνότητα του νεαρού ανεψιού και του εμπιστεύθηκε την ευθύνη καινούριας επιχειρήσεως που επί τούτου δημιούργησε στη Μάλτα ονομαστή τότε για το εμπόριο και τη ναυτιλία της. Αυτή η απόφαση σηματοδότησε όλη τη μετέπειτα ζωή του Ι. Ν. Παπάφη. Η Μάλτα έγινε η δεύτερη, η θετή του πατρίδα. Εκεί έζησε την υπόλοιπη μακρόβια ζωή του που έκλεισε στις 16 Φεβρουαρίου 1886, όταν ήταν ήδη 94 ετών.

Το 1822 έκανε την πρώτη μεγάλη στροφή στην επαγγελματική του σταδιοδρομία. Σε ηλικία τριάντα ετών επέλεξε, επιδίωξε και έτυχε να διοριστεί ως δημόσιος μεσίτης. Στις 5 Ιουλίου του 1822 ο αντιστράτηγος της Μάλτας Πάουερ, εξ ονόματος του βασιλέως της Αγγλίας Γεωργίου, τον εξουσιοδότησε να ενεργεί ως δημόσιος μεσίτης στη Μάλτα και στις εξαρτήσεις της. Το 1836 όμως ασθένησε σοβαρά. Η ασθένειά, του τον ανάγκασε να απόσχει από τις εργασίες του επί μακρόν, στάθηκε η αιτία να μην επιστρέψει στο επάγγελμα του δημοσίου μεσίτη.

Στα δεκατέσσερα χρόνια που άσκησε το επάγγελμα του δημοσίου μεσίτη αποκόμισε τόσο μεγάλα κέρδη, ώστε να του επαρκούν όχι μόνο για μια άνετη ζωή, αλλά να κάνει και δωρεές κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητες, να βοηθά συγγενείς και ξένους και να αφήσει στο τέλος τα μεγάλα κληροδοτήματα.

Η ασθένεια του 1836 στάθηκε αποφασιστικός παράγοντας στην αλλαγή του τρόπου ζωής του. Το διάστημα αυτό ασχολήθηκε με τη συγγραφή μελετών και άρθρων οικονομικού περιεχομένου και την παρακολούθηση των χρηματιστηριακών διακυμάνσεων. Ασθενής, απομονωμένος στην οικία του στο Ραμπάτο αντάλλαξε την κινητική δραστηριότητα του παρελθόντος με την πιο συστηματική μελέτη των οικονομικών συγκυριών. Όταν ανάρρωσε προτίμησε να επενδύει την ευστροφία την πείρα, τις νέες γνώσεις και τα χρήματά του σε μετοχές ατμοπλοϊκής εταιρείας και σε διάφορα χρεόγραφα. Συνδέθηκε στενά με τις χρηματιστηριακές τραπεζικές εταιρείες Baring Brothers & Co στο Λονδίνο Hottιnguer & Co στο Παρίσι, οι οποίες με τις υποδείξεις του προέβησαν στην αγορά ή πώληση χρεογράφων του. Η νέα συστηματική ενασχόλησή του με τη μελέτη των παραγόντων επηρεασμού της εξελίξεως των οικονομικών μεγεθών απέφερε τόσα κέρδη, ώστε στο δεύτερο μετά την ασθένεια του 1836 κομμάτι της ζωής του να έχει αποκτήσει μεγαλύτερη οικονομική άνεση.

Οι επαφές του με τον Καποδίστρια και οι πρώτες δωρεές
Η οικονομική άνεση που απέκτησε έδωσε την αφορμή να εκδηλωθεί ο εσωτερικός πλούτος ενός Παπάφη δωρητού προς θεσμούς και πρόσωπα. Η δωρεά προς το νεαρό Ελληνικό Κράτος, έγινε το 1827 υπό τις ακόλουθες συνθήκες. Ο Ιω. Καποδίστριας στις 28 Δεκεμβρίου 1827 κατέπλευσε στη Μάλτα, για να συναντήσει τον ναύαρχο Κόδριγκτον και να έχει εξηγήσεις για την πολιτική που θα ακολουθούσε, Εκεί του κατέθεσε ο μόλις τριανταπεντάχρονος Ι.Ν.Παπάφης την εκ τεσσάρων χιλιάδων ισπανικών διστήλων δωρεάς, για την οποία επισημαίνουμε ότι ήταν η πρώτη δωρεά προς το νεώτερο Ελληνικό Κράτος. Ο Καποδίστριας έκρινε ότι η πιο επωφελής για την πατρίδα αξιοποίηση της δωρεάς Παπάφη θα πραγματοποιούνταν με τη συμβολή στην οικονομική ανασυγκρότηση που τότε αποτελούσε πρόβλημα θεμελιώδους προτεραιότητας. Με τη σκέψη αυτή την κατέθεσε ως κεφάλαιο για τη σύσταση της Εθικής Χρηματιστικής Τραπέζης. Ο Κυβερνήτης την επιλογή και ενέργειά του την γνωστοποίησε προς τον Παπάφη. Στην επιστολή του τον χαρακτήρισε ως ένα "από τούς πρώτους θεμελιωτές αυτού του Καταστήματος''.

Τις τέσσερεις χιλιάδες δίστηλα δώρισε, "δια να τα μεταχειρισθεί" ο Κυβερνήτης "εις έργα θεάρεστα προς βοήθειαν των δυστυχούντων΄΄. Αυτή η δωρεά δεν πρέπει να αξιολογηθεί μόνο κατά το μέτρο που φανερώνει την αγάπη και τον πατριωτισμό του Παπάφη. Έχει μεγάλη σπουδαιότητα, γιατί τόνωσε τον Καποδίστρια μετά από τις δυσκολίες που είχαν πηγή αφενός τη στάση της Αγγλίας και αφετέρου την επίγνωση ότι "...η κατάστασις της Ελλάδος υπήρχεν αθλιεστάτη εις τον ανώτατον βαθμόν...΄΄. Η

Το Ραμπατ Μάλτας όπυ έζησε ο Παπάφης

χειρονομία αυτή του Παπάφη δικαιολόγησε αυτό που ο ίδιος ο Καποδίστριας λίγο νωρίτερα είχε γράψει ότι ΄΄εις τον πολυπαθή και θαυμάσιον τόπον" εκείνο που μόνον έμεινε ήταν "ο αρχαιότροπος των οικητόρων αυτού χαρακτήρ".

Οι δωρεές του Παπάφη για τα Ελληνικά σχολεία της Θεσσαλονίκης 

Ο Παπάφης είχε βοηθήσει τουλάχιστον μία φορά το Παν/μιο Αθηνών. Η ειδική για την ίδρυση του Παν/μίου επιτροπή του απένειμε μετάλλιο δια του υπευθύνου του Προξενείου Μάλτας με το αιτιολογικό ότι σε ανύποπτο χρόνο πρόσφερε εκατό δραχμές για την ίδρυση του Παν/μίου Αθηνών. Δωρητής υπήρξε ο Παπάφης και για τα Σχολεία της Θεσσαλονίκης. Στις αρχές Ιουλίου του 1876 η Εφορεία των Σχολείων παρακάλεσε τον Παπάφη να συμβάλει στη λειτουργία των Σχολείων της γενέτειράς του. Η ανταπόκρισή του υπήρξε θετική και άμεση. Απέστειλε δια των αντιπροσώπων του στο Λονδίνο αδελφών Βάριγκερ & Σία 50 λίρες Αγγλίας. Για την δωρεά τον είχε ευχαριστήσει o τότε Θεσσαλονίκης και μετέπειτα Πατριάρχης Κων/πόλεως Ιωακείμ ο Γ' με την ιδιότητα του ως εκπροσώπου της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητας και ως προέδρου της Εφορείας των Σχολείων. Ο Μητροπολίτης από την πράξη του επί δεκαετίες ξενιτεμένου Παπάφη διαπίστωνε ΄΄ότι το αίσθημα της φιλοπατρίας, το αίσθημα της φιλομουσίας, το αίσθημα προς την αμώμητον των πατέρων θρησκείαν, ζέον διατελεί εν τη πατριωτική "του Παπάφη "καρδία''.

Τον επόμενο χρόνο έστειλε νέα δωρεά πενήντα λιρών Αγγλίας και λίγους μήνες αργότερα επανήλθε με μια δωρεά εκατό λιρών Αγγλίας. Ο διάδοχος του Ιωακείμ στη Μητρόπολη Θεσ/νίκης Καλλίνικος ακολουθώντας τα βήματα του προκατόχου προσπάθησε να διατηρήσει την επαφή με τον Ι.Ν.Παπάφη.

Οι επιστολές αυτές προλείαναν το έδαφος, για να εκδηλωθεί η αγάπη του Ι.Ν.Παπάφη προς τη Θεσσαλονίκη. Από τον Ιούνιο του 1879, και ενώ ήδη είχε συντάξει την πρώτη του διαθήκη, άρχισε να ζητά με επανειλημμένες επιστολές πληροφορίες για τα ΄΄ευεργετικά καταστήματα" της Θεσσαλονίκης. Επειδή όμως επιθυμούσε να παραμείνει άγνωστος, έπαιρνε τις πληροφορίες μέσω των τραπεζιτών του στο Παρίσι Χότινγκερ & Σία. Οι Έφοροι δια μέσου των ιδίων τραπεζιτών είχαν ευχαριστήσει για την πρόθεση "αγνώστου" δωρητού να προσφέρει κάποια χρεόγραφα δημοσίου γαλλικού χρέους. Σύντομα ειδοποιήθηκαν ότι η δωρεά πραγματοποιήθηκε. Το ύψος της ήταν εκατό

Το κτήριο του Παπαφείου υπό κατασκευή το 1903

χιλιάδες φράγκα σε χρεόγραφα του γαλλικού δημοσίου. Το ετήσιο εισόδημα ήταν τρεις χιλιάδες φράγκα από 50% για τα Σχολεία και το Νοσοκομείο. Τότε προσπάθησαν μάθουν το δωρητή. Μάταια όμως. Αγνοώντας λοιπόν το όνομα απηύθυναν και πάλι δια των Χότινγκερ ευχαριστήρια επιστολή. "Προς Τον ανώνυμον ευεργέτην των εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών καταστημάτων της Ελληνικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης, .. ".
Ανωνύμως επίσης απέστειλε 15.000 χρυσά γαλλικά φράγκα προς το Ορφανοτροφείο Ελένης Tζάνη στον Πειραιά. Με τον ίδιο αθόρυβο τρόπο και ανωνύμως δια των αντιπροσώπων του στο Λονδίνο δώρισε στο Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα χίλιες λίρες Αγγλίας. Ο ανώνυμος δωρητής αποκαλύφθηκε μετά το θάνατό του, όταν δημοσιεύθηκαν οι διαθήκες. Όταν ο Ιωακείμ ο Γ' ίδρυσε στη νήσο Πρώτη Γηροκομείο ΄΄υπέρ των γεγηρακότων και απομάχων κληρικών" του Πατριαρχείου, θυμήθηκε τον Παπάφη, γνώριμό του από την αλληλογραφία που είχε μαζί του ως Θεσσαλονίκης και του ζήτησε οικονομική βοήθεια. Ο Παπάφης ανταποκρίθηκε αμέσως στο αίτημα του Πατριάρχου και απέστειλε 1.000 φράγκα.

Για τις διοικητικές της ανάγκες κληροδότησε στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία Μελίτης 25 χρυσές λίρες, στη Βιβλιοθήκη Μελίτης τη σαρανταπεντάτομη εγκυκλοπαίδειά του, στο χρηματιστήριο Μελίτης το αγγλικό λεξικό Johnson και το λεξικό του εμπορίου Maιlloch με την εντολή να είναι σε κοινή χρήση. Άφηνε και 10.000 λίρες στερλίνες στο Ορφανοτροφείο που είχαν ιδρύσει στην Αθήνα ο Γεώργιος και Αικατερίνη Χατζηκώστα. Στη δεύτερη διαθήκη του μνημονεύει τις 1.000 λίρες στερλίνες, τις οποίες είχε στείλει ανωνύμως δια των χρηματιστών του στο Λονδίνο. Μας δίνει την πληροφορία ότι αυτό που ανέθετε στους εκτελεστές της διαθήκης του το είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος, δηλαδή να εγγράψει υπέρ του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα δημόσιο χρέος της Γαλλίας με ετήσιο εισόδημα 7.900 φράγκων.

Η ίδρυση του Ορφανοτροφείου

Στα Σχολεία και στο Νοσοκομείο της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητας Θεσ/νίκης κληροδοτούσε με την πρώτη διαθήκη ετήσιο εισόδημα 12.000 φράγκων και έδινε εντολή στους εκτελεστές της διαθήκης να εγγράψουν δια των Hottιnger & Co το εισόδημα αυτό σε γαλλικά χρεόγραφα. Και αυτό όμως το κληροδότημα το τακτοποίησε ενώ ακόμη ζούσε, γιατί το Δεκέμβριο του 1879 και τον Απρίλιο του 1880 επέτυχε να εγγράψει στο δημόσιο χρέος της Γαλλίας υπέρ των ευαγών καταστημάτων της Θεσσαλονίκης ετήσιο εισόδημα 12.000 φράγκων. Επιπλέον στη δεύτερη διαθήκη εκφράζει τη στοργή του προς τη Θεσσαλονίκη με την επιθυμία ιδρύσεως ασύλου, το οποίο θα ονομαζόταν "Γηροκομείο Μελίτη". Σ' αυτό θα κατέφευγαν προς συντήρηση τελείως γέροντες και των δυο φύλων, πτωχοί ή ανίκανοι για εργασία ανήκοντες στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Για την ίδρυση του Γηροκομείου του προσδιόριζε τα τοκομερίδια εισοδήματος 4.000 φράγκων που είχε εγγράψει σε χρεώγραφα γαλλικού δημοσίου εκτός των προαναφερθέντων 12.000 φράγκων. Επί πλέον έδινε εντολή στους εκτελεστές της διαθήκης του, ό,τι θα έμενε από τις πληρωμές και υποχρεώσεις κατά την εκκαθάριση της περιουσίας του να το χρησιμοποιούσαν για πρόσθετη εγγραφή

Το "Παπάφειο" Ορφανοτροφείο σήμερα

σε γαλλικά χρεώγραφα, των οποίων το εισόδημα θα προοριζόταν και πάλι υπέρ των ιδρυμάτων της Θεσσαλονίκης. Υποδείκνυε μάλιστα οι σχετικοί τίτλοι να εξασφαλίζονταν ή στην Ελληνική Τράπεζα των Αθηνών ή στο θησαυροφυλάκιο της Ελληνικής Κυβερνήσεως ή σε οποιονδήποτε άλλον τόπον που θα πρότειναν οι Hottίnguer & Co, γιατί επιθυμία του ήταν αυτοί οι τίτλοι να παρέμεναν αναπαλλοτρίωτοι και μόνον το εισόδημά τους να χρησιμοποιούνταν για τη λειτουργία των ιδρυμάτων. Εφιστούμε την προσοχή στην έντονη επιθυμία του διαθέτου να μην αλλοτριωθεί η βούλησή του.

Πού όμως οφείλεται η μεταβολή της βουλήσεως του Ι.Ν.Παπάφη και η απόφασή του να ιδρύσει τελικά ορφανοτροφείο αντί γηροκομείου; Είδαμε ότι ο Θεσσαλονίκης Ιωακείμ τον παρότρυνε να ανιδρύσει το Γυμνάσιο ή τα Δημοτικά Σχολεία, όπως ο Θεαγένης το Νοσοκομείο και ο Δημ. Ιωννίδης
το Παρθεναγωγείο. Του τόνιζε τη μεγάλη εθνική προσφορά των εκπαιδευτηρίων στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης. Οι έφοροι του μιλούσαν για τις οικονομικές δυσχέρειες εξαιτίας των οποίων κινδύνευε η λειτουργία των Εκπαιδευτηρίων και κατ' επέκταση η ολεθρίως επαπειλουμένη προγονική γλώσσα. Περί των "αριπρεπών καί φωτιστικών" κέντρων όλης της πολυπαθούς Μακεδονίας του έγραφε και ο Θεσσαλονίκης Καλλίνικος. Όλοι δηλαδή του υποδείκνυαν τα Σχολεία ως τον αξιολογότατο χώρο πού έπρεπε να αρδεύει το πλήρωμα της αγάπης του. Και όντως έλαβε σοβαρά υπόψη του τις υποδείξεις και προτροπές.
 Με επιστολή του που την απηύθυνε στις 10 Οκτωβρίου 1884 ΄΄προς τον αξιότιμον κύριον Πρόεδρον και τους κυρίους Αντιπροσώπους της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος "Θεσσαλονίκης. Εξέφραζε "την εγκάρδιον ευχαρίστησίν" του για τις διαβεβαιώσεις που του παρείχαν γύρω απο τις "ευνοϊκές"

Το άγαλμα του Παπάφη στην Θεσσαλονίκη

συνθήκες ιδρύσεως ορφανοτροφείου, γιατί έτσι πλέον του δινόταν η ευκαιρία να υλοποιήσει ό,τι ποθούσε η καρδιά του. Εξουσιοδοτούσε τελικά τους γενικούς κληρονόμους του ό,τι είχε προορίσει για την ίδρυση γηροκομείου να το διαθέσουν για "την κατάρτισιν ορφανοτροφείου διαρκούς''. Η επιστολή επέχει θέση και ισχύ διαθήκης, διότι γράφηκε ιδιοχείρως και η γνησιότητα της υπογραφής, κατ' επέκταση και της βουλήσεως, βεβαιώθηκε αυθημερόν από το συμβολαιογράφο Μάλτας Παύλο Βασάλου.

Ο Παπάφης πέθανε στις 16 Φεβρουαρίου 1886 σε ηλικία 94 ετών στην πόλη Ραμπάτο της Μάλτας. Σε όλη την διάρκεια της ζωής του, είχε εκδηλώσει αναμφιλέκτως τη φιλοπατρία με το πλήθος των δωρεών, πρώτη από τις οποίες ήταν η προσφορά δια του Καποδίστρια των τεσσάρων χιλιάδων ισπανικών διστήλων. Ακολούθησε το πλήθος των κληροδοτημάτων του με τελευταίο, εκείνο με το οποίο κατέστησε γενικό κληρονόμο την ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Θεσσαλονίκης. Αλλά την ακραιφνή ελληνική του συνείδηση εξεδήλωσε και στην ηλικία των 74 ετών. Ενώ ήταν κάτοικος της Μάλτας, ζήτησε να του χορηγηθεί η ελληνική ιθαγένεια και να του εκδοθεί από το Ελληνικό Προξενείο στη Μάλτα διαβατήριο. Ως γεννηθείς στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη είχε την τουρκική, και ως κάτοικος της Μελίτης απέκτησε την αγγλική ιθαγένεια. Η υπηκοότητα μιας μεγάλης δυνάμεως, όπως ήταν n Αγγλία, τον εξυπηρετούσε πλήρως στις μετακινήσεις του προς Αγγλία, Γαλλία, Ελβετία. Ο πόθος του όμως ήταν να αποκτήσει την ελληνική ιθαγένεια. Δυστυχώς έμεινε ανεκπλήρωτος. Ο υπουργός επί των εσωτερικών Χαρίλαος Τρικούπης απάντησε ότι το κώλυμα ήταν τυπικό, διότι "κατά τάς διατάξεις του Αστικού Νόμου" έπρεπε προηγουμένως να "μεταβή είς τήν Ελλάδα καί διαμείνη δύο έτη".

Πηγές

Ιωάννης Ταγαράκης, «Το φιλανθρωπικό έργο στην Ελληνορθόδοξη κοινότητα Θεσσαλονίκης (1840 – 1928)»
http://www.papafeio.gr/
το Παπάφειο σήμερα
http://ioannis-papafis.blogspot.com(ο αθλητικός και πολιτιστικός σύλλογος φίλων Παπάφειου Ορφανοτροφείου)