Roderick Beaton, Ο πόλεμος του Μπαϋρον, ρομαντική εξέγερση, Ελληνική επανάσταση, Εκδόσεις Πατάκη

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Ο λόρδος Μπάιρον έζησε μόλις 36 χρόνια. Πεθαίνοντας όμως άφησε πίσω του ένα τόσο έντονο αποτύπωμα της επίγειας παρουσίας του, ώστε αναπόφευκτα κατέστη μια από τις εμβληματικές μορφές της ιστορίας που προσελκύουν συστηματικά την προσοχή όσων ενδιαφέρονται για την ιστορία, τη λογοτεχνία, την εξέλιξη των πολιτικών ιδεών, ακόμη και την εξέλιξη των σεξουαλικών ηθών! Στη χώρα μας θεωρείται ο κορυφαίος φιλέλληνας, ένας ιδεολόγος αριστοκράτης που θυσίασε τις ανέσεις της ζωής του στη Γηραιά Αλβιόνα προκειμένου να συμβάλει στη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Στο εξωτερικό είναι γνωστότερος για άλλους λόγους: ως ένας από τους εκφραστές του πολιτικού φιλελευθερισμού στη Μ. Βρετανία και, κυρίως, ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ρομαντισμού στον χώρο της λογοτεχνίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο πρόωρος θάνατός του από ασθένεια στο Μεσολόγγι, στις 19 Απριλίου 1824, αντιμετωπίστηκε ως συνδυασμένη κορύφωση όλων των εκφάνσεων της πολυτάραχης ζωής του, συμβάλλοντας καθοριστικά στη μεταθανάτια «αποθέωσή» του που αποτυπώθηκε, μεταξύ άλλων, με τη συγγραφή άνω των 200 βιογραφιών του. 

Μετά από όλα όσα προαναφέρθηκαν, δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αναμένει από τον Ρόντερικ Μπήτον, διαπρεπή Σκωτσέζο ελληνιστή και πανεπιστημιακό με μακρά προϊστορία στον χώρο των νεοελληνικών γραμμάτων στη Μ. Βρετανία, κάτι περισσότερο από μια ευπρεπή φιλολογική αναμόχλευση των γνωστών δεδομένων για τη ζωή και το έργο του Μπάιρον. Παρά ταύτα, το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης συγγραφικής του προσπάθειας υπερβαίνει τις προσδοκίες του μέσου αναγνώστη, καθώς ο συγγραφέας προσεγγίζει τον Μπάιρον με διεισδυτική ματιά, παρουσιάζοντας μια ολοκληρωμένη εικόνα της ζωής και της σταδιακής πνευματικής ωρίμανσής του που τον μετέτρεψε, σε ό,τι αφορά την Ελλάδα. από φιλοπερίεργο περιηγητή του «εξωτικού» Λεβάντε σε έναν οραματιστή της δημιουργίας ενός νέου κράτους με φιλελεύθερους θεσμούς. Προκειμένου όμως για τη μακρά σχέση του Μπάιρον με την Ελλάδα, ο Μπήτον φροντίζει να διαλύσει πολλά από τα γνωστά στερεότυπα. Ειδικότερα, ισχυρίζεται ότι, όσο και αν αρχικά γοητεύτηκε από τα τοπία της Ελλάδας και τον «εξωτισμό» των σύγχρονών του Ελλήνων, ο Μπάιρον δεν έτρεφε ψευδαισθήσεις για τον χαρακτήρα τους. Κατά το προεπαναστατικό του ταξίδι στην Ελλάδα σημασία είχε για εκείνον η βίωση του αρχαίου κάλλους, ενώ αργότερα (κατά την Ελληνική Επανάσταση) η δημιουργία ενός σύγχρονου ελληνικού κράτους με φιλελεύθερους θεσμούς, για το οποίο όμως δεν έτρεφε αυταπάτες ότι θα μπορούσε μα λειτουργήσει κατ’ εικόνα και ομοίωση των δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Ως προς αυτό τουλάχιστον, αποδείχθηκε πολύ πιο διορατικός από τους περισσότερους Έλληνες και φιλέλληνες της εποχής του! 

Roderick Beaton

Αυτά όμως δεν είναι τα στερεότυπα που καταρρίπτει ο Μπήτον. Σε ό,τι αφορά π.χ. την αντίθεση του Βρετανού φιλέλληνα για τη λεηλασία των αρχαιοτήτων της Ακρόπολης την οποία είχε διαπράξει ο λόρδος Έλγιν λίγα χρόνια πριν από την άφιξη του ιδίου στην Αθήνα, ο συγγραφέας πιστεύει ότι δεν οφειλόταν στην απέχθεια του Μπάιρον για την καταστροφή που είχαν υποστεί κατά τη διαδικασία της αποκόλλησής τους από τα μνημεία αλλά σε μια βαθύτερη αίσθηση ιεροσυλίας που εδραζόταν στην πεποίθησή του ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός έπρεπε να γίνει σεβαστός ως ένα νεκρό σώμα. Οι αντιλήψεις του διευκρινίζονται περισσότερο εάν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ο Μπάιρον διατηρούσε φιλική σχέση με τον Ιταλό ζωγράφο Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι που είχε συνεργαστεί με τον Έλγιν, καθώς και με τον Λουί Φωβέλ, τον Γάλλο πρόξενο στην Αθήνα που ήταν παράλληλα διαβόητος αρχαιοκάπηλος. Παράλληλα, όσον αφορά τις ερωτικές του περιπέτειες στην προεπαναστατική Ελλάδα, ο Μπήτον επισημαίνει ότι, παρά το ταραχώδες ερωτικό του παρελθόν (σκανδαλώδεις εναλλαγές ερωτικών συντρόφων και εξώγαμες σχέσεις στην Αγγλία και την ηπειρωτική Ευρώπη), ο Μπάιρον εξεδήλωσε τον αμφιφυλοφιλικό του προσανατολισμό μόνο όταν βρέθηκε στην Ελλάδα. Τέλος, όσον αφορά την πολυθρύλητη σχέση του με τη δωδεκάχρονη Αθηναία κόρη Τερέζα Μακρή (στην οποία αφιέρωσε και ένα γνωστό του ποίημα), αυτή δεν υπήρξε τίποτα περισσότερο από μια εφήμερη πλατωνική εμμονή που τερματίστηκε απότομα όταν η μητέρα της προσπάθησε να την πουλήσει στον Μπάιρον για 30.000 γρόσια! 

Προκειμένου για τη σχέση του με την επαναστατημένη Ελλάδα, ο συγγραφέας τονίζει την πρόθεση του Μπάιρον να συμβάλει στη δημιουργία ενός σταθερού υπόβαθρου κρατικών θεσμών. Κατά τις 100 ημέρες που πέρασε στο Μεσολόγγι έως τον θάνατό του έγινε σημείο αναφοράς για όλους όσους τον έβλεπαν ως προπομπό της βρετανικής υποστήριξης στον ελληνικό Αγώνα. Ο ίδιος επέλεξε να υποστηρίξει τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο οι ιδέες του οποίου βρίσκονταν πλησιέστερα στο όραμά του για τη δημιουργία ενός νεωτερικού ελληνικού κράτους. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο συγγραφέας, το όραμα αυτό είχε ως συνέπεια την εξαρχής εξάρτηση της επαναστατημένης Ελλάδας από ξένα κεφάλαια που προορίζονταν για την ανάπτυξή της, με μακροπρόθεσμη κατάληξη αυτής της εξελικτικής πορείας τη σημερινή «Ελλάδα των μνημονίων». Μια πιο βραχυπρόθεσμη συνέπεια της καταλυτικής παρουσίας του Μπάιρον για την οικονομική βιωσιμότητα του τότε ελληνικού κράτους συνδέεται με την προσωρινή αλλά μοιραία διακοπή της ομαλής ροής των χρημάτων του πρώτου δανείου της Ανεξαρτησίας μετά τον αιφνίδιο θάνατό του (το δάνειο αυτό είχε συναφθεί στην Αγγλία μετά από μεσολάβηση του Μπάιρον σε μια περίοδο ιδιαίτερα κρίσιμη, κατά την οποία βρισκόταν σε εξέλιξη η εισβολή των δυνάμεων του Ιμπραήμ στον ελληνικό χώρο). Άμεση συνέπεια του συνακόλουθου οικονομικού αδιεξόδου στο οποίο βρέθηκε το ελληνικό κράτος υπήρξε η αδυναμία κινητοποίησης των στρατιωτικών του δυνάμεων, με αποτέλεσμα την καταστολή της επανάστασης στην Κρήτη, την καταστροφή των Ψαρών και της Κάσου και την απόβαση των Αιγυπτίων στην Πελοπόννησο. 

Σύμφωνα πάντως με τον Μπήτον, η σχέση του Μπάιρον με την Ελλάδα είχε τελικά ένα υψηλότερο νόημα. Το κυριότερο κίνητρο των ενεργειών του ήταν ένα «ταξίδι για την Ιθάκη», πιο συγκεκριμένα η επιδίωξη της δόξας. Σχολιάζοντας ένα γνωστό περιστατικό από το προεπαναστατικό ταξίδι του στις ιστορικές κοιτίδες της αρχαίας Ελλάδας, τον κολυμβητικό διάπλου του στενότερου σημείου του Ελλησπόντου, ο Μπήτον αναφέρει: «Λίγες ημέρες αργότερα, ενώ η επίδραση του γεγονότος [δηλαδή του διάπλου] και η συνακόλουθη έξαρση που του είχε προκαλέσει τον διακατείχαν ακόμη, ο Μπάιρον έγραψε ένα εύθυμο ανάλαφρο ποίημα με αυτό το θέμα. Σε αυτές τις γραμμές δεν λέει κάτι περισσότερο για το κίνητρο που τον είχε ωθήσει να διακινδυνεύσει τη ζωή του σε τόσο επικίνδυνες συνθήκες. Ο Λέανδρος είχε κολυμπήσει “για Έρωτα”, όμως εγώ “για Δόξα”» (σελ. 57). Όσο και αν στην πεζή εποχή μας το σχόλιο του νεαρού ποιητή θα μπορούσε να παρερμηνευθεί ως κενή ματαιοδοξία, το βέβαιο είναι ότι ο Μπάιρον τελικά κέρδισε επάξια τη θέση που διεκδικούσε στο πάνθεο των ένδοξων ανδρών της Ιστορίας!