Jaroslav Pelikan, Η άριστη αυτοκρατορία (η πτώση της Ρώμης και ο θρίαμβος της εκκλησίας), εκδόσεις Κουκκίδα

γράφει ο Νίκος Νικολούδης, διδάκτωρ Ιστορίας πανεπιστημίου Λονδίνου

Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, καθώς και οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτήν έχουν αποτελέσει αντικείμενο μακροχρόνιας επιχειρηματολογίας και προβληματισμού μεταξύ των επιστημόνων. Το γεγονός αυτό καθεαυτό δεν είναι περίεργο, δεδομένου ότι το ρωμαϊκό κράτος υπήρξε το ισχυρότερο του αρχαίου μεσογειακού και μεσανατολικού κόσμου. Εάν μάλιστα στα χρονικά όριά της Αυτοκρατορίας της Ρώμης συμπεριλάβουμε και τον φυσικό της διάδοχο, το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος (δηλαδή τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία), η ρωμαϊκή οικουμένη αναδεικνύεται σε ένα από τα μακροβιότερα κρατικά μορφώματα της παγκόσμιας Ιστορίας. Από την άλλη πλευρά, αυτή και μόνο η διαπίστωση, που προεκτείνει σε μεγάλο χρονικό βάθος τον προσδιορισμό του τέλους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, θα αρκούσε για να ερμηνεύσει τη «δυστοκία» των επιστημόνων να προσδιορίσουν τα ακριβή αίτια της πτώσης της. 

 Εδουάρδος Γίββων

Ο πρώτος που αντιμετώπισε αυτό το πρόβλημα υπήρξε ο Βρετανός λόγιος Εδουάρδος Γίββων (Edward Gibbon), στα τέλη του 18^ου αιώνα. Το κυριότερο έργο του, με τίτλο «Η ιστορία της παρακμής και της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire), που εκδόθηκε για πρώτη φορά την περίοδο 1776-88 σε έξι τόμους στο Λονδίνο, φθάνει έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς (1453), αντιμετωπίζοντας τη βυζαντινή ιστορία ως μια μακρά περίοδο παρακμής του ρωμαϊκού κράτους. Παρά το γλαφυρό του ύφος αυτό το έργο, που διαπνέεται από το πνεύμα της περιόδου του Διαφωτισμού κατά την οποία γράφτηκε, καθώς και από έντονο αντικληρικαλισμό, δεν λαμβάνεται  σοβαρά υπόψη από τους σύγχρονους ιστορικούς. Το γεγονός αυτό πάντως δεν αναιρεί την καθοριστική συμβολή που άσκησε επί πολλά χρόνια στην εξέλιξη της ιστορικής θεώρησης του ρωμαϊκού κράτους, γεγονός που εξηγεί μέχρις ενός σημείου το ενδιαφέρον του συγγραφέα του βιβλίου που παρουσιάζουμε εδώ για την οπτική του Γίββωνα σχετικά με το τέλος της Ρώμης.

Ο Γιαροσλάβ Πέλικαν, που πέθανε πριν από λίγα χρόνια (2006), υπήρξε διαπρεπής Αμερικανός θεολόγος και ιστορικός με σλοβάκικες και σερβικές ρίζες. Το λουθηρανικό του θρήσκευμα τον έστρεψε στη συστηματική μελέτη της εκκλησιαστικής Ιστορίας και της Ιστορίας των ιδεών. Όπως εξηγεί στην κατατοπιστική και εμπεριστατωμένη εισαγωγή για τον συγγραφέα και το έργο του ο μεταφραστής του βιβλίου, φιλόλογος και συγγραφέας Δημήτρης Μπαλτάς, ο Πέλικαν γνώριζε οκτώ γλώσσες και συνέγραψε περί τα 40 βιβλία και πλήθος επιστημονικών άρθρων, αποτελώντας (θα προσθέταμε) χαρακτηριστική περίπτωση του είδους των λογίων επιστημόνων που σπανίζουν όλο και περισσότερο στις μέρες μας. Στις ΗΠΑ πάντως η προσφορά του έτυχε της κατάλληλης αναγνώρισης καθώς διετέλεσε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σικάγου και στο πασίγνωστο Γέηλ. Τέλος, μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια από την προσωπική του ζωή είναι ότι οκτώ χρόνια πριν από τον θάνατό του ο ίδιος (που ήταν παράλληλα λουθηρανός πάστορας) και η σύζυγός του μεταστράφηκαν στην Ορθοδοξία, ενέργεια την οποία ο Πέλικαν ερμήνευσε με τη φράση: «επέστρεψα σ’ αυτήν, αφήνοντας να αποκαλυφθεί η Ορθοδοξία που πάντα υπήρχε μέσα μου»!

Jaroslav Pelikan

Στο έργο του «Η άριστη αυτοκρατορία», που αποτελεί καταστάλαγμα πολύχρονων ερευνών, ο συγγραφέας αξιολογεί την οπτική του Γίββωνα για την πτώση της Ρώμης συνδέοντάς την με τη σκέψη των παλαιότερων Πατέρων της Δυτικής Εκκλησίας (Τερτυλλιανού, Ιερώνυμου, Αυγουστίνου) για ορισμένους από τους οποίους η πτώση της Ρώμης είχε εσχατολογικό χαρακτήρα, προεικάζοντας τον θρίαμβο της Εκκλησίας και την εγκαθίδρυση του «κράτους του Θεού». Στο ίδιο πλαίσιο ο Πέλικαν συσχετίζει κατά περίπτωση τις θέσεις του Γίββωνα με εκείνες  Ανατολικών εκκλησιαστικών λογίων (Σωκράτη του Σχολαστικού, Σωζομενού, Θεοδώρητου Κύρου), αλλά και με άλλων Βρετανών διανοούμενων του τέλους του 18ου αιώνα, όπως ο «πατέρας της οικονομικής επιστήμης» Άνταμ Σμιθ και ο πολιτικός φιλόσοφος Έντμουντ Μπερκ. Καταλήγοντας, οδηγείται στη διαπίστωση ότι: «Το πιο ανεκτίμητο δώρο απ’ όλα της ετοιμοθάνατης αυτοκρατορίας [δηλαδή της Ρωμαϊκής] στον νεώτερο κόσμο ήταν, σύμφωνα με την ειλικρινή και ταυτόχρονα ειρωνική απόφανση του Γίββωνα, “η ενότητα της χριστιανικής δημοκρατίας” η οποία με τη σειρά της “ανέπτυξε σταδιακά τα παρόμοια ήθη και τους κοινούς νόμους που επέτρεψαν να ξεχωρίσουν από την υπόλοιπη ανθρωπότητα τα ελεύθερα ακόμη και εχθρικά μεταξύ τους έθνη της νεώτερης Ευρώπης”. Και ήλπιζε πως όλα αυτά επίσης δεν θα μπορούσαν “να χαθούν ποτέ”» (σελ. 226).

Η πρωτότυπη θεώρηση του συγγραφέα καθιστά την ελληνική έκδοση του βιβλίου μια σημαντική συμβολή στην ελληνική βιβλιογραφία για το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η οποία αξίζει να τύχει της προσοχής όχι μόνο των ειδικών επιστημόνων αλλά και κάθε αναγνώστη που ενδιαφέρεται σοβαρά για τη μελέτη της Ιστορίας.